مقدمه
اِنْشِراح، نود و چهارمين سوره از قرآن مجيد، داراي 8 آيه، 29 كلمه و 102 حرف. اين سوره را محدثان، قاريان و مفسران، همواره با توجه به سرآغازآن «اَلَم‌ْ نَشْرَحْ» مي‌ناميده‌اند، و ظاهراً از سر احتياط، نام ديگري برآن‌نمي‌نهاده‌اند. اما، خطاطان و نسخه پردازان قرآن مجيد از ديرباز در كتيبةبالاي سوره، عنوان «الانشراح» را مي‌نگاشته‌اند (نك: ابن جوزي، 157؛ نائطي، 749) كه مصدر فعل «الم نشرح» از باب «انفعال»، و حاصل معناي نخستين آيةسوره است و شايد هم‌وزني آن با نام سوره‌هاي انشقاق و انفطار نيز ملحوظبوده است. در سدة گذشته، در مصحف اميري (چ بولاق، 1337ق) كه زير نظرگروهي از علماي جامع الازهر مصر انتشار يافت، اين سوره را «الشرح» عنوان‌نهاده‌اند (نيز نك: دروزه، 1/14؛ راميار، 590) و پس از آن، در برخي مصاحف ودوره‌هاي تفسير قرآن كريم اين عنوان متداول گرديده است .
سورة انشراح، به‌روايت مشهور، دوازدهمين سوره در ترتيب نزول است كه پس از سورة «ضُحي» وپيش از سورة «عصر» نازل شده ، و در ديگرروايات اسلامي ترتيب نزول نيز، رديفهاي متفاوتي به اين سوره اختصاص‌يافته است. از اين رو، مكي بودن سورة انشراح، و نزول آن در سالهاي‌نخستين بعثت جاي هيچ گونه ترديد نيست. با اينهمه، بعضي از محدثان ومفسران، در عصر حاضر، ظاهراً تحت تأثير پاره‌اي از روايات تفسيري ناظر بر وقايع اواخر رسالت، مدني بودن اين سوره‌را محتمل دانسته‌اند و حتي مدني بودن آن‌را ترجيح داده‌اند، و سورة انشراح را به سورة «نصر» - آخرين سورة نازل شده برپيامبر اكرم(ص) بنابر مشهور - همانند كرده‌اند .
سورة انشراح با سورة ضحي، در ساختار بياني، مضامين ومعاني پيوندي آشكار دارد ، چنانكه مي‌توان اين سوره‌را تفصيل سورة ضحي ، يا امتداد آن ، يا تكملةآن (قطب، همانجا) دانست، و محور موضوعي اين دو سوره، تقويت روحيه و تثبيت‌قلب پيامبر اكرم(ص) و تبيين جايگاه آن حضرت در مقام قرب خداوند وبرخورداري از عنايات ويژة رباني است. در صدر اسلام، پيوستگي و همبستگي اين‌دو سوره چندان مورد توجه صحابه و تابعان بوده است كه بنا به شماري ازروايات، بعضي از آنان اين دو سوره را همچون دو سورة فيل و قريش يك سوره‌مي‌پنداشته، و در ميان آن دو، بسمله نمي‌آورده‌اند (نك: سيوطي، همانجا؛قرطبي، 20/200-201؛ مراغي، همانجا؛ راميار، 590). اين ديدگاه در حوزه‌هاي‌شيعه نيز به استناد رواياتي از ائمة اهل بيت(ع) تلقي به قبول شده، و به‌عنوان قول مشهور علماي شيعه شهرت يافته است و ديدگاه‌مشهور فقه جعفري را دائر بر وجوب جمع ميان دو سورة ضحي و انشراح در يك‌ركعت، در قرائت نمازهاي واجب، البته با قرائت بسمله ميان آن دو موجب‌گرديده است. از سوي ديگر، برخي ازمفسران يكي پنداشتن اين دو سوره (يا سوره‌هاي فيل و قريش) را برخلاف تواترو اجماع مسلمانان دانسته‌اند و مستندات روايي فريقين را در اين باره، به دليل‌تعارض آنها با روايات ديگر نپذيرفته‌اند و دلالت روايات منقول از امامان(ع) را نيز در نهايت بر جواز تلفيق اين دو سوره (يا دو سورة فيل و قريش) در يك‌ركعت از نماز فريضه، نه وجوب آن، پذيرفته‌اند .
سورةانشراح، مانند سورة ضحي، مشتمل بر خطابهاي صريح به پيامبر اكرم(ص) است وعنايات پروردگار متعال را نسبت به آن حضرت يكايك بر مي‌شمرد و تأكيد مي‌كندبر اينكه خداوند هيچ‌گاه آن حضرت را تنها نگذاشته است و نخواهد گذاشت، آن‌حضرت را از هر سوي مدد رسانيده است و خواهد رساند.
در ميان احاديثي كه‌در فضيلت سورة انشراح رسيده است، اين حديث، به لحاظ مضمون سوره و موضوع‌آن بسيار جالب توجه است كه حضرت رسول اكرم(ص) فرموده‌اند:
«هركس اين‌سوره را بخواند، چنان است كه نزد من آمده باشد، و من اندوهگين بوده باشم‌و او اندوه مرا زدوده باشد».
آية «اِن‌َّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً» كه دو بار در اين سوره آمده است (94/ 5 - 6)، از جمله تعابير قرآني است كه از هنگام نزول آن، همواره‌ضرب‌المثل بوده، و همه جا در مقام دلداري به ستم‌ديدگان، اميد بخشيدن به‌گرفتاران و تقويت روحية نوميدان به كار مي‌رفته است.
سوره شرح در
مکه نازل شده و داراي ۸
آيه است. کلمه
شرح به معني
گشاده شدن و وسيع شدن است.
نام‌ها
نام ديگر اين سوره «انشراح» است.
نزول
اين سوره بعد از «
ضحي» نازل شده و
مکي است (و بعضي گفتهاند
مدني است). در روايات
اهل بيت اين سوره را با سوره قبلياش، مجموعا يک سوره حساب شده‌اند.
محتواي سوره
· بيان نعمتها و مواهب سه گانه الهي بر پيغمبر اسلام (در اين سوره جنبه معنوي)
· بشارت به پيامبر از نظر برطرف شدن مشکلات دعوت او در آينده
· توجه به خداوند و ترغيب به عبادت.
فضيلت سوره
در حديثي از پيامبر اکرم آمده‌است:
هرکس اين سوره را بخواند پاداش کسي را دارد که
محمد (
ص) را غمگين ديده و اندوه را از قلب او زدوده‌است.
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
· انشراح : أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ ﴿ 1 ﴾ جزء 30
به نام خداوند رحمتگر مهربان آيا براي تو سينه ات را نگشاده ايم ؟
· انشراح : وَوَضَعْنَا عَنکَ وَزْرَکَ ﴿ 2 ﴾ جزء 30
و بار گرانت را از[ دوش ]تو برنداشتيم ؟
· انشراح : الَّذِي أَنقَضَ ظَهْرَکَ ﴿ 3 ﴾ جزء 30
[باري ]که[ گويي ]پشت تو را شکست
· انشراح : وَرَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ ﴿ 4 ﴾ جزء 30
و نامت را براي تو بلند گردانيديم.
· انشراح : فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً ﴿ 5 ﴾ جزء 30
پس[ بدان که ]با دشواري ، آساني است.
· انشراح : إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً ﴿ 6 ﴾ جزء 30
آري ، با دشواري ، آساني است.
· انشراح : فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ ﴿ 7 ﴾ جزء 30
پس چون فراغت يافتي ، به طاعت درکوش
· انشراح : وَإِلَي رَبِّکَ فَارْغَب ﴿ 8 ﴾ جزء 30
و با اشتياق ، به سوي پروردگارت روي آور.
تفسير سوره انشراح
اين سوره در ((مكه )) نازل شده و داراي 8 آيه است .
مـعروف است كه اين سوره بعد از سوره ((والضحي )) نازل شده و محتواي آن نيز همين مطلب را تاييد مي كند چرا كه در اين سوره باز قسمتي از مواهب الهي بر پيغمبراكرم (ص ) شمرده شده است در واقـع سه نوع موهبت بزرگ در سوره والضحي آمده بود و سه موهبت بزرگ درسوره الم نشرح آمـده اسـت مـواهب گذشته بعضي مادي و بعضي معنوي بود امامواهب سه گانه اين سوره همه جنبه معنوي دارد و عمدتا اين سوره بر سه محور دورمي زند.يـكي بيان همين نعمتهاي سه گانه و ديگر بشارت به پيامبر از نظر برطرف شدن مشكلات دعوت او در آينده و ديگر توجه به خداوند يگانه و تحريص وترغيب به عبادت و نيايش .
و بـه همين دليل در روايات اهل بيت (ع ) چنانكه قبلا هم اشاره كرده ايم اين دوبه منزله يك سوره شـمـرده شـده اسـت و لـذا در قرائت نماز براي اين كه يك سوره كامل خوانده شود هر دو را با هم مي خوانند.
تلاوت اين سوره در حديثي از پيغمبراكرم (ص ) مي خوانيم كه فرمود:((هركس اين سوره را بخواند پاداش كسي را دارد كه محمد(ص ) را غمگين ديده واندوه را از قلب او زدوده است )).
به نام خداوند بخشنده بخشايشگر.
(آيه1)ـ. لحن آيات آميخته با لطف و محبت فوق العاده پروردگار و تسلي و دلداري پيغمبراكرم (ص ) است .
در نـخـسـتـيـن آيـه به مهمترين موهبت الهي اشاره كرده , مي فرمايد: ((آيا ما سينه تو را گشاده نساختيم )) (الم نشرح لك صدرك ).منظور از ((شرح صدر)) در اينجا گسترش روح و فكر پيامبر به وسيله نور الهي و سكينه و آرامش خـداداد مـي باشد, اين توسعه مي تواند مفهوم وسيعي داشته باشدكه هم وسعت علمي پيامبر را از طريق وحي و رسالت شامل گردد و هم بسط وگسترش تحمل و استقامت او در برابر لجاجتها و كارشكنيهاي دشمنان و مخالفان .
و لـذا در حـديـثـي آمـده است كه پيامبر(ص ) مي فرمايد: ((من تقاضائي از پروردگارم كردم ودوست مـي داشـتـم ايـن تـقاضا را نمي كردم , عرض كردم : خداوندا! پيامبران قبل از من بعضي جريان بادرا دراختيارشان قرار دادي , وبعضي مردگان را زنده مي كردند!خداوند به من فرمود: آيا تو يتيم نبودي پناهت دادم ؟گفتم : آري !.فرمود: آيا گمشده نبودي هدايتت كردم ؟عرض كردم : آري , اي پروردگار!.فرمود: آيا سينه تو را گشاده , و پشتت را سبكبار نكردم ؟عرض كردم : آري اي پروردگار!)).
اين نشان مي دهد كه نعمت ((شرح صدر)) مافوق معجزات انبياست , و به راستي اگر كسي حالات پيامبر(ص ) را دقيقا مطالعه كند و ميزان شرح صدر او را درحوادث سخت و پيچيده دوران عمرش بنگرد يقين مي كند كه اين از طريق عادي ممكن نيست , بلكه يك تاييد الهي و رباني است .و بـه خـاطر همين ((شرح صدر)) بود كه پيامبر(ص ) به عاليترين وجهي مشكلات رسالت را پشت سر گذاشت , و وظائف خود را در اين طريق به خوبي انجام داد.
(آيـه2)ـ سـپـس بـه ذكـر موهبت ديگري از مواهب عظيم خود به پيامبر(ص )پرداخته , مي افزايد: ((و(آيا) بار سنگين را ازتو برنداشتيم ))!؟(ووضعنا عنك وزرك ).
(آيه3)ـ ((همان باري كه سخت بر پشت تو سنگيني مي كرد)) (الذي انقض ظهرك).اين كدام بار بود كه خداوند از پشت پيامبرش برداشت ؟قـرائن آيـات بـه خوبي نشان مي‌دهد كه منظور همان مشكلات رسالت ونبوت , و دعوت به سوي تـوحـيـد و يـكـتـاپـرسـتـي , و بـرچـيـدن آثـار فساد از آن محيط بسيار آلوده بوده است , نه تنها پـيـغمبراسلام (ص ) كه همه پيغمبران در آغاز دعوت باچنين مشكلات عظيمي روبرو بودند, وتنها بـاامـدادهـاي الهي برآنها پيروز مي شدند,منتها شرائط محيط و زمان پيغمبراسلام (ص ) از جهاتي سخت تر و سنگينتر بود.
(آيه4)ـ و در بيان سومين موهبت , مي فرمايد: ((و آوازه تو را بلند ساختيم ))(ورفعنا لك ذكرك ).
نـام تـو همراه اسلام و نام قرآن همه جا پيچيد, و از آن بهتر اين كه نام تو در كنارنام اللّه هر صبح و شام بر فراز ماذنه ها و هنگام اذان برده مي شود, و شهادت به رسالت تو, در كنار شهادت به توحيد و يگانگي خداوند نشان اسلام , و دليل پذيرش اين آيين پاك است .
در حـديـثـي از پـيـغمبر اكرم (ص ) در تفسير اين آيه مي خوانيم كه فرمود: جبرئيل به من گفت : خداوند متعال مي گويد: هنگامي كه نام من برده مي شود نام تو نيزهمراه من ذكر مي شود ـ و در عظمت مقام تو همين بس .
(آيـه5)ـ در ايـن آيه , به پيامبرش مهمترين بشارت را مي دهد و انوار اميد رابر قلب پاكش مي پاشد, مي فرمايد: ((به يقين با (هر) سختي آساني است )) (فان مع العسر يسرا).
(آيه6)ـ باز تاكيد مي كند: ((مسلما با هر سختي آساني است )) (ان مع العسر يسرا).غـم مـخـور مشكلات و سختيها به اين صورت باقي نمي ماند, كارشكنيهاي دشمنان براي هميشه ادامـه نـخـواهد يافت , و محروميتهاي مادي و مشكلات اقتصادي و فقر مسلمين به همين صورت ادامه نمي يابد.
قـابـل ذكـر اسـت كه , اين دو آيه به صورتي مطرح شده كه اختصاص به شخص پيامبراكرم (ص ) و زمـان آن حـضرت ندارد, بلكه به صورت يك قاعده كلي و به عنوان تعليلي بر مباحث سابق مطرح اسـت , و بـه هـمـه انـسـانـهـاي مؤمن مخلص وتلاشگر نويد مي دهد كه هميشه در كنار سختيها آسانيهاست .
در حـديـثـي آمـده اسـت كه پيغمبراكرم (ص ) فرمود: ((بدان كه با سختيها آساني است , و با صبر پيروزي و با غم و اندوه خوشحالي و گشايش است )).
صبر و ظفر هر دو دوستان قديمند بر اثر صبر نوبت ظفر آيد.
(آيـه7)ـ سپس در اين آيه , مي فرمايد: ((پس هنگامي كه از كار مهمي فارغ مي شوي به مهم ديگري پرداز)) (فاذا فرغت فانصب ).هـرگـز بيكار نمان , تلاش و كوشش را كنار مگذار, پيوسته مشغول مجاهده باش و پايان مهمي را آغاز مهم ديگر قرار ده .
(آيـه8)ـ و در تـمـام ايـن احـوال به خدا تكيه كن ; ((و به سوي پروردگارت توجه كن )) (والي ربك فارغب ) رضايت او را بطلب , و خشنودي او را جستجو كن ,و به سوي قرب جوارش بشتاب .
مـطـابـق آنچه گفته شد آيه مفهوم گسترده اي دارد كه فراغت از هر مهمي , وپرداختن به مهم ديگر را شامل مي شود, و جهت گيري تمام تلاشها را به سوي پروردگار توصيه مي كند.
بـه هـر حـال مـجموعه اين سوره بيانگر عنايت خاص الهي به پيغمبر اكرم (ص ) و تسلي او در برابر مـشكلات , و وعده نصرت و تاييد او در برابر مشكلات و فراز ونشيبهاي راه رسالت است و در عين حال مجموعه اي است اميدبخش ; سازنده وحيات آفرين براي همه انسانها و همه رهروان راه حق .
((پايان سوره انشراح )).