اقتصاد زعفران
Saffron Economics
مقدمه
امروزه در سطح جهان دستابي به دو هدف توأمان « امنيت غذايي» و « توسعه پايدار » براي همه كشور ها از اهميت ويژه اي برخوردار بوده و بخصوص در گروه كشورهاي در حال توسعه بعنوان محور سياستهاي اقتصادي آنها تلقي ميگردد و در برنامه ريزي توسعه همواره مورد توجه مسئولان و سياست گذاران اين كشورهاي ميباشد. يكي از عوامل تعيين كننده و كليدي در رسيدن به اين اهداف، دسترسي به منابع ارزشي پايداراست. با توجه به اينكه اكثر كشورهاي در حال توسعه با بي ثباتي درآمدهاي ارزي حاصل از صادرات مواد اوليه مواجه هستند، برخورداري از محصولات كشاورزي داراي مزيت توليدي و صادراتي بمنظور برقراري يك جريان با ثبات تامين ارز جايز اهميت فراواني در فرايند رشد و توسعه اين كشورها ميباشد.
توسعه صادرات محصولات كشاورزي موجب شكوفائي بخش كشاورزي ميگردد كه به نوبه خود زير بناي توسعه اقتصادي ميباشد.
در همين راستا در ايران در درد و دهه اخير صادرات بخش كشاورزي سهم قابل توجهي از صادرات غير نفتي را به خود اختصاص داده و از جايگاه ارز آوري در خور اهميتي برخوردار بوده است.
افزايش رشد صادرات نه تنها به شكل مستقيم برتوليدات كشاورزي اثر مي‌گذارد بلكه به موجب توسعه صادرات، بهره وري نهاده هاي نيروي كار و سرمايه نيز بهبود مي‌يابد و بر رونق اقتصادي بحش كشاورزي مي‌آفزايد. بدين ترتيب، مزيت نسبي كشور در توليد محصولات كشاورزي مي تواند وسيبه مناسبي جهت توسعه صادرات از طريق تفوذ هر چه بيشتر در بازارهاي بين المللي بوده تا از اين رهگذر نه تنها به مرور زمان نيازهاي كشور نيز مرتفع شده، بلكه از استعدادهاي مربوط به مازاد منابع انساني و سرمايه اي موجود در بخش كشاورزي استفاده بهينه تري صورت گيرد.
در ميان محصولات مختلف توليدي در بخش كشاورزي ايران زعفران جزء محصولات خاص و سنتي كشور ما به شمار مي رود و با توجه به قيمت بالاي آن در صادرات غير نفتي جايگاه ويژه اي را به خود اختصاص مي‌دهد. مزيت نسبي و اهميتي كه زعفران از نظر توبيد، سطح زير كشت، اشتغالزايي و نيز قابليت توسعه ايران برخوردار كرده است.
ايران با توليد بيش از 200 تن زعفران در حدود 90% سطح زير كشت و 7/93% توليد جهاني را بخود اختصاص مي‌دهد و بعنوان بزرگترين توليد كننده زعفران از نظر كيت و كيفيت در سطح جهان ميباشد.
توليد و كشت زعفران از سال ها پيش در ايران وجود داشته است و با توجه به نياز اندك آن به آب كه محدودترين عامل توليد كشاورزي در مناطق توليد اين محصول است، سطح زير كشت و توليد آن در سال هاي اخير افزايش چشمگيري داشته ست، به طوري كه درآمد عده كثيري از كشاورزان در مناطقي همچون جنوب خراسان كه با محروميت اقتصادي و محدوديت شديد منابع آب مواجه ميباشد به اين محصول وابسته است. با توجه به آنكه مقدار قابل ملاحظه اي از توليد اين محصول صادر ميگردد و ايران به عنوان بزرگترين توليد كننده و صادر كننده زعفران در دنيا مطرح است، گسترش صادرات زعفران با توجه به مزيت نسبي اين محصول و ارزآوري قابل توجه و اهميتي كه زعفران از نظر توليد، سطح زير كشت، اشتغالزايي و نيز قابليت توسعه صادرات دارد، داراي اهميت فراوان است.
از اينرو با توجه به اثرات اقتصادي، اجتماعي، تاريخي و موقعيت استثنايي زعفران ايران در دنيا بررسي و توجه به ابعاد اقتصادي توليد و صادرات زعفران از اهميت ويژه اي در توسعه اين محصول و ارتقا جايگاه جهاني آن دارا ميباشد. در اين نگاه اقتصادي به محصول زعفران به ترتيب توليد، قيمت ،صادرات و آثار جهاني شدن و همچنين برخي نتايج تحقيقات اقتصادي پيرامون اين محصول كه به شايستگي طلاي سرخ ناميده مي‌شود مورد بررسي قرار گرفته است.
توليد
ايران بزرگترين توليد كننده زعفران جهان است و به دليل دارا بودن تنوع آب و هوايي، بسياري از محصولات باغي و زراعي از جمله زعفران آن، داراي بالاترين درجه كيفيت ميباشد. سطح زير كشت زعفران در ايران در دو دهه اخير از حدود 10000 هكتار در سال 1365 به بيش از 50000 هكتار در سالهاي اخير افزايش يافته است كه نشانگر رشد ساليانه اي معادل 25 درصد بطور متوسط در طي 20 سال گذشته بوده است. در همين مدت ميزان توليد زعفران از 40 تن در سال 1365 به 230 تن در سال 1385 افزايش يافته كه بيانگر رشد ساليانه اي معادل 28 درصد بطور متوسط ميباشد، برتري نرخ رشد ساليانه توليد در مقايسه باسطح زير كشت زعفران در واقع بيانگر بهبود و افزايش راندمان توليد ( علمكرد در هكتار ) ميباشد. نمودار زير افزايش توليد را در طي سالهاي 80-1360 نشان مي‌دهد.
نمودار 1: ميزان تغييرات توليد زعفران طي دوره 80-1360
صادرات
بخش عمده زعفران توليدي ايران به كشورهاي مختلف جهان صادر ميگردد. بر طبق آخرين اطلاعات موجود از كل توليد 230 تن زعفران در سال 1384 ميزان صادرات بالغ بر 190 تن بوده است كه معادل 80% توليد كل زعفران ايران ميباشد. البته بدليل وجود صادرات غير رسمي‌برآورد رقم صحيح صادرات بدرستي امكان پذير نمي‌باشد. روند تحول آماري صادرات زعفران نشان مي‌دهند كه مقدار صادرات ايران از 1/1 تن درس ال 1350 به 121 تن در سال 1380 رسيده است كه بيانگر رشد متوسط ساليانه اي بالغ بر 350% ميباشد. هر چند كه بررسي ها نشان دهنده آنست كه ايران با بيش از 80% كل صادرات جهاي زعفران مقام اول را دارا ميباشد.
اما تا سالهاي 1365 صادرات اين محصول كاملاً سنتي و در حد بسيار ناچيز بوده است و از 1367 به بعد با اعمال برخي سياست هاي تشويقي صادرات اين محصول شاهد رشد چشمگيري گرديد. همچنين اعمال برخي سيسات هاي نادرست مانند نرخ ارز صادراتي و يا برقراري پيمان ارزي در سال 1374 صادرات زعفران را تا حد 50% كاهش داده و به 6/31 تن رسانيده، بديهي است حذف اين مقررات مجدداً موجب افزايش صادرات اين محصول گرديد بگونه اي كه در سال 1380 بالغ بر 121 تن و در سال 1384 به رقم بي سابقه 190 تن صادرات زعفران افزايش يافت ( نمودار 2).
در بين وارد كنندگان زعفران ايران، امارات متحده عربي با بيش از 60 تن حدود 47% از كل صادرات زعفران ايران را بخود اختصاص مي‌دهد. جدول 2 وارد كنندگان اصلي زعفران ايران را نشان مي‌دهد.
جدول 2 : كشورهاي وارد كننده عمده زعفران ايران
|
1381
|
1380
|
|
نام كشور
|
وزن
|
درصد
|
نام كشور
|
وزن
|
درصد
|
|
امارات متحده عربي
|
61711
|
38/47
|
امارات متحده عربي
|
56609
|
54/46
|
|
اسپانيا
|
44108
|
87/33
|
اسپانيا
|
41799
|
37/34
|
|
ايتاليا
|
6235
|
79/4
|
ايتاليا
|
7152
|
88/5
|
|
فرانسه
|
5573
|
28/4
|
فرانسه
|
4514
|
71/3
|
|
سوئيس
|
2800
|
15/2
|
سوئيس
|
2251
|
85/1
|
|
سوئد
|
2493
|
91/1
|
سوئد
|
1726
|
42/1
|
|
كويت
|
1706
|
31/1
|
كويت
|
1266
|
04/1
|
|
تايوان
|
1007
|
77/0
|
تايوان
|
1130
|
93/0
|
|
آلمان
|
799
|
61/0
|
آلمان
|
1100
|
90/0
|
|
ايالات متحده امريكا
|
739
|
57/0
|
ايالات متحده امريكا
|
787
|
65/0
|
|
جمع ده كشور
|
127171
|
64/97
|
جمع ده كشور
|
118334
|
29/97
|
|
كل صادرات زعفران
|
130240
|
00/100
|
كل صادرات زعفران
|
121632
|
00/100
|
مأخذ : گمرك جمهوري اسلامي ايران
قيمت
روند تغييرات قيمت زعفران بيانگر نوسانات شديد در طي دوره بيست ساله اخير بوده است بگونه اي كه از حد اكثر 927 دلار براي هر كيلوگرم در سال 1362 به 344 دلار در سال 1373 كاهش يافته است و در سال 1384 مجدداً قيمت به 422 دلار افزايش يافته است. بررسي هاي مطالعاتي نشان مي‌دهند كه قيمت زعفران در بازار جهاني بمراتب بيش از قيمت هايي است كه در سالهاي اخير توسط ايران در اين بازار ها به فروش رفته است. بعنوان مثال اسپانيا با خريد زعفران ايران و مخلوط كردن زعفران ساير كشورها از جمله خود اسپانيا و پس از مراحل بسته بندي در يك زنجيره بازاريابي متشكل زعفران فوق را تا كيلويي بيش از 2000 دلار در سال 1380 در بازارهاي كشورهاي عربي بفروش رسانيده است. همين بررسي ها نشان مي‌دهند كه اگر ايران بتواند قيمت زعفران خود را به سطح قيمت اسپانيا و يا متوسط قيمت جهاني برساند در اين صورت بطور حداقل 35 تا 40 درصد بردرآمد ارزي كشور افزوده خواهد شد كه اين امر هم موجب افزايش درآمد توليد كنندگان گرديده و هم افزايش منافع صادر كنندگان و مجموعه عوامل بازار رساني اين محصول را در پي خواهد داشت. بر اساس قيمت هاي جاري ارزش كل صادرات زعفران ايران از رقم 5/43 ميليون دلار در سال 1380 به بيش از 100 ميليون دلار در سال 1384 رسيده است.
ميزان روند افزايشي قابل توجهي صادرات زعفران و همچنين تحول قيمت اين محصول در دو دهه اخير در نمودار زير مورد مقايسه قرار گرفته است.
نمودار 2 : مقايسه ميزان تغييرات صادرات (kg) و قيمت صادراتي زعفران ($/kg) در دوره 81/1358
اثر نرخ ارز و تغيير قيمت بر صادرات زعفران و رفاه
نوسانات نرخ واقعي ارز تأثير مثبت و معني‌دار ي بر تقاضاي صادرات دارند. به نحوي كه يك واحد تغيير در نزخ ارز منجر به افزايش 6/2 واحد در تقاضاي صادرات زعفران ميگردد، زيرا كاهش ارزش پول از طريق كاهش قيمت كالاهاي صادراتي بر حسب پول خارجي موجب افزايش تقاضا براي صادرات ميگردد. رابطه مستقيمي بين توليد ناخالص داخلي كشورهاي تقاضا كننده و ميزان تقاضا براي صادرات زعفران وجود دارد. بنابراين مي توان نتيجه گرفت كه تقاضا براي صادرات زعفران متناسب با افزايش در آمد كشورهاي وارد كننده افزايش مي‌يابد ولي اين تأثير از لحاظ آماري معني‌دار نيست.
در نتيجه افزايش قيمتها، كاهش رفاه وارد كنندگان گاهي بيشتر و گاهي كمتر از افزايش رفاه صادر كنندگان ميباشد. نتايج نشان مي‌دهد همانطوري كه انتظار مي رفت و با توجه به روابط بين قيمت جهاني زعفران و ميزان عرضه و تقاضاي آن، با افزايش قيمتها رفاه صادر كنندگان افزايش و رفاه وارد كنندگان كاهش مي‌يابد.
در اينجا نيز در اثر افزايش قيمت زعفران تغييرات رفاه صادر كنندگان مثبت بدست آمده است. به عنوان مثال افزايش 5 درصدي قيمت زعفران رفاه صادر كنندگان را در سال 1352 به ميزان 2/152276 دلار و در سال 1381 به ميزان 15/4566222 دلار تغيير مي‌دهد. همچنين در اثر 20% افزايش قيمتها تغييرات رفاه صادر كنندگان در سال 1352 به 25/891299 دلار و در سال 1381 به 56/18272280 دلار افزايش خواهد يافت.
اين مقادير در مورد وارد كننده كه از افزايش قيمتها زيان مي‌بيند و رفاهش كاهش مي‌يابد در سال 1352 در اثر افزايش 5 درصدي قيمتها باعث مي‌شود كه كاهش رفاه به 9/1105393 دلار و در همين سال با 20 درصد افزايش در قيمتها به 7/4385474 دلار افزايش يابد. به هميت ترتيب كاهش رفاه در اثر افزايش قيمت هاي جهاني زعفران با 5 و 20 درصد افزايش قيمت ها براي سال 1381 به ترتيب عبارتند از : 7/3490402 و 8/12949762 دلار.
با توجه به نتايج بدست آمده از روش پيش بيني تغييرات رفاه، در حالت افزايش 5 درصدي قيمتها افزايش رفاه صادر كنندگان از 5144964 ميليون ريال در سال 1382 به 7979434 دلار در سال 1386 افزايش خواهد يافت. در اين حالت كاهش رفاه واردكنندگان نيز از 3809233 دلار در سال 1382 به 4949323 ريال در سال 1386 افزايش خواهد يافت.
بر اساس اين پيش بيني و در حالت 20 درصد افزايش قيمتها، افزايش رفاه صادركنندگان از 1980000 دلار در سال 1382 به 25400000 دلار در سال 1386 افزايش خواهد يافت.
همچنين در اين حالت كاهش رفاه وارد كنندگان نيز از 15200000 دلار در سال 1382 به 19900000 دلار در سال 1386 افزايش خواهد يافت.
جهاني شدن و آثار آن بر اقتصاد زعفران
آزاد سازاي تجارت محصولات كشاورزي و تحولات ناشي از سازمان تجارت جهاني (WTO) بدون شك آثار متعددي بر بخش كشاورزي ايران و از آنجمله بر توليد و صادرات محصولاتي نظير زعفران بدنبال خواهد داشت. بنابراين در بررسي مسائل مربوط به اقتصاد زعفران اين مهم نيز بايد مورد توجه قرار گيرد. در اين خصوص دانشور و همكاران (1383)، در مطالعه اي جهاني شدن و اثرات آن بر صادرات زعفران را مورد بررسي قرار دادند. در اين تحقيق پس از برآورد توابع عرضه و تقاضاي زعفران مشخص گرديد با حركت در مسير جهاني شدن اقتصاد، توليد و در نتيجه عرضه زعفران افزايش مي‌يابد.
همچنين بر اساس نتايج حاصل از برآورد تابع صادرات زعفران، افزايش همگرايي بخش كشاورزي با اقتصاد جهان، مقدار صادرات زعفران را افزايش خواهد داد. بطور كلي نتايج حاصل از توابع عرضه، تقاضا و صادرات زعفران نشان مي‌دهد كه با حركت در مسير جهاني شدن اقتصاد و افزايش ارتباط بين المللي بخش كشاورزي، محصول زعفران هر چه بيشتر به سوي تجاري شدن حركت نمايد.