مقدمه
استان خراسان به سبب نواحی اقلیمی مختلف و اقوام گوناگون با انواع بسیاری از سبکهای پوشاک، به لحاظ طرح، رنگ و زینت، متمایز می گردد.
اگر چه در حال حاضر، پوشاک جدید و متاثر از غرب، خصوصا در شهرها و روستاهای مجاورستان، جای لباسهای محلی و سنتی را گرفته است، اما در گذشته نه چندان دور و حتی امروزه، در روستاهای دور افتاده تر، یافتن پوشاکهای قدیمی، امکان پذیر بوده است. در بخشهای مختلف استان هم پوشاک و هم لغات و اصطلاحات مربوط به آن تحت تاثیر نواحی و جوامع مجاور خود هستند. مثلا در شمال خراسان تاثیر قوم ترکمن در پوشاک سایر اقوام کاملا آشکار است.
شمال خراسان
کردها
کردهای خراسان معروف به «کرمانج» در بخش شمالی این استان زندگی می کنند جامه شاخص مردان شامل یکی از انواع سربند است به قرار زیر: کلاه سیاه منگوله دار که دور آن شمالی پیچیده می شود؛ با شلق سیاه از پشم بره (شکل 24) که سر را از بالای ابروها تا گردن می پوشاند؛ با شلق سفری که صورت را پوشانده و روزانه ای برای چشمها دارد؛ و کلاه گرانبهایی دوخته شده از پوست بره. پیراهن سنتی مردان از ابریشم سفید یا قرمز است که بی یقه و جلو باز است یا اینکه چاکی بر روی شانه دارد که با دگمه و سگک بسته می شود. روی این پیراهن یک نیمتنه ( نیوتنه، پنجک) پوشیده می شود. شلوار از چلوار یا نخ دیگری است که با خشتک دوخته می شود. بالا پوش رویی (چخ) تا قوزک پا طول دارد یقه پهن و جلو باز است و از پشم بره سیاه یا قهوه ای دوخته می شود. مردها جورابهای پشمی به پا می کنند و قوزک و ساقهایشان را با نوارهایی (پتاوه) به طول 5/1-2 متر و عرض 20 سانتیمتر می پیجند. کفشهای ظریفی (چارخ) از چرم مرغوب قرمز ساخته می شود که با بند بسته و با منگوله تزیین می گردد. کفشهای معمولی (چارخ خام) از پوستهای پرداخت نشده سر گاوها ساخته می شود.
در میان زنان چهار گروه قومی با لباس خاص خود مشخص می باشند ابتدا کردهای مرزی خصوصا کردهای چناران دره گز و شمال قوچان، شیروان و بجنورد تا مرز روسیه می باشند. زنان این گروه روسری بلندی (چارقد، گون، شیار یا شارل) دور سرشان می پیچند که یک سر آن از وسط صورت رد می شود تا دهان را بپوشاند و سر دیگر از عقب تا قوزک پاها می افتد. دستمال سر ابریشمی رنگین که سکه هایی در حاشیه هایش دوخته شده، دور سر، روی این روسری بسته می شود. لباس سنتی از ابریشم قرمز و طرح دار با رنگهای دیگر، و همچنین سه دگمه روی سینه، بسته می شود دامن برای سهولت در حرکت، در کناره ها چاک دارد و آستینهای بلند با قیطان در سر آستینها، آراسته می شوند. زنان در خانه، شلوار گشادی مشابه آنچه مردان می پوشند، به پا می کنند که اغلب تا 12 متر چلوار زبر آبی رنگ پارچه لازم دارد. زنان در بیرون شلوار بلندتری با نقوش گلدار می پوشند. این شلوار آنقدر گشاد است که بیشتر به دامن شباهت دارد؛ لبه های آن با نوعی بند که به آن « مداخل» یا « جک» می گویند تزیین می شود. به طور معمول نیمتنه نمدی یا مخمل ساده ای با آستینهای جداگانه (یل)، بیشتر در رنگهای آبی، قرمز یا سیاه، روی لباس، پوشیده می شود. نوع زینتی تر (کلجه، کله) در جلو از گردن تا کمر با سکه ها پولکها و زینت آلات نقره پوشیده می شود. زنان روی این نیمتنه « جلزقه» می پوشند که دوخت آن مانند « یل» است ولی بی آستین و جلو باز می باشد. جورابهای بافته شده از ابریشم نرم سفید که با رنگهای گوناگون رنگ آمیزی شده تا حدی از جورابهای مردانه بلندتر است کفشهای زنان (چارخ) از تکه های یکسره پوست گوساله درست می شود که پنجه هایش به سمت بالا برگشته و باریشه های ابریشمی و سگکی بر نوک آن تزیین می شود. زنان در خانه نوعی دمپایی می پوشند که به آن کمخت "komokt" می گویند.
کردهای قره مانی در جنوب قوچان بین تپه های شاه جهان بینالو و کوههای آلاداغ و ناحیه اسفراین و سبزوار زندگی می کنند پوشاک زنان این قوم بخصوص شلوارهایشان با زنان اقوام مرزی متفاوت است به طوری که جای زیر شلواری ، شلوارکی کوتاه (تنکه) می پوشند و شلوار رویی که گلدار است فقط تا زیر زانو می رسد لباسها معمولا گلدوزی می شوند. دستمال سری ( شامی ) که روی چارقد بسته می شود سیاه است .
گروه سوم کردهای دشت و در حوالی قوچان هستند که در فاروج و جنوب شیروان زندگی می کنند. این گروه بسیار تهیدست بوده بنابراین لباسهایشان از لحاظ پارچه و دوخت ساده است زنان زیر شلواری بسیار گشادی که شبیه دامن است و به زانو نمی رسد- نوعی شلوارک کوتاهتر ( درپه) به رنگ سیاه یا آبی که در لبه ها تنگ می شود. می پوشند
زنان کرد لاینی دو روسری بزرگ که قرمز روی سیاه قرار می گیرد سر می کنند دنباله آنها از پشت تا پاها می افتد. روی روسریها روبان نقره کاری شده پهنی به نام«روسر» می بندند که دور سر و زیر چانه قرار می گیرد « کلجه لاینی » سنتی آستینهای گشادی دارد و از ابریشم درست می شود و سکه هایی جلوی آن دوخته می شود پیراهن زنانه که آن هم از جنس ابریشم است از پیراهن سایر زنان کرمانج بلندتر است و به جای «یل» نیمتنه بدون تزئین کوتاهتری ( نیوتنه ) از جنس نمد یا مخمل می پوشند. شلوار شبیه به شلوار زنان کرد مرزنشین است.
دره گز
شهر « دره گز» در شمال شرقی قوچان، نزدیک مرزهای ازبکستان و ترکمنستان قرار دارد. سربند شاخص مردان دره گز، کلاه پوست بره تخم مرغی شکل است ( شپورمه، بروک، sopurma, boruk) کلاه دیگری از جنس پارچه یا مخمل سیاه ( قزاقی ، بخارایی) با تزییناتی از پوست بره قهوه ای یا سیاه در حاشیه ساخته می شود. گاهی مردان شال سفید زرد یا سبز پهنی ( سید های نسل محمد (ص) دور عرقچین می بندند. دور نیمتنه مشخص مردان (دن) نیز شالی پیچیده می شود. روی این نیمتنه بالا پوش گشاد و بلندی می پوشند. شلوار گشاد از نخ آبی یا پارچه جناغی سیاه دوخته می شود. آنها کفشهای چرمی یا بیشتر مواقع صندلهای (چارخ) ساخته شده از چرم یک تکه قرمز را که تا شده و با تسمه های چرمی به هم بند می شود با بستن به دور قوزک پا می پوشند. مورد دوم برای کار کشاورزی و چرانیدن دامها مناسبتر است. جامه یا ساق پیچها ( پالیک ) و خرقه کلفت و بلندی ( چوخا) از پشم زبر یا موی بز که روی شانه ها انداخته می شود کامل می شود.
جامه سنتی زنان دره گز پیراهنی است تا زانو ( کونک kovnak) که لبه و یقه آن با سکه و روبان قرمز یا سیاه تزیین می شود. آنها روی این جامه نیمتنه (یل، کولجه) و زیر آن شلوارهای چین دار تا قوزک، یا زیر دامنیهایی ( شلیته) از نخ براق گلدار چلوار یا سایر پارچه های نخی می پوشند. روسری ( یالق، باشلق) یا شال از پارچه منقوش گلدار است. دستمال سر ابریشمی سیاهی ( یا شماق) دور سر و زیر چانه بسته می شود که نوک آن عقب می افتد. کفشهای پوست خام دباغی شده پنجه های برگشته دارد و نوک آنها با الیاف ابریشمی سبز، سیاه ، زرد و قرمز گلدوزی می شود. جورابها از نخ با پشم گلدار دوخته می شوند. وقتی زنان بیرون می روند بر روی کل لباس بیرون خود چادری از نخ براق سیاه، یا پارچه نخ ریس خانگی، با طرح چهار خانه های کوچک آبی، می پوشند.
تربت جام و تایباد
پوشاک این مناطق، خیلی بیشتر به پوشاک منطقه همجوار، یعنی افغانستان شباهت دارد بویژه پیراهن مردان که بی نهایت گشاد بوده و برای دوخت آن در حدود 5 متر پارچه نیاز است. این پیراهن معمولا به رنگهای سفید و آبی بوده و با دو چاک در پهلو تا زانوها می رسد. یک نوع آن ( چلتلیز celteliz) در بالاتنه چسبان است و در پهلو ها و قسمت پایین در پشت، چینهای لختی دارد ( تلیزه پرک). پیراهن روی سینه دگمه می شود و سرآستینهای دگمه دار با « تلیزه» و « سوزن دوزی» تزیین می شود. این نوع را مردان مسن تر می پوشند در حالی که مردان جوان تر پیراهنهای بدون چین به تن می کنند. شلوار که در بالا گشاد است و روبه قوزک پاها تنگ می شود وقتی به دمپای حاشیه دوزی شده منتهی می شود به 6-7 متر پارچه نیاز دارد. شلوار با کمری از نخ ریسیده ( لیفند) در ناحیه کمر بسته می شود. کلاههای مخمل ( قرص) با حاشیه دوزی و آیینه کاری، تزیین می شود. کلاههای نمدی نیز به سر گذاشته می شود. مردان روی کلاه شال منگوله داری به درازای 7-10 متر می پیچند. سابقا کفشها از پوست گوسفند یا چرم گاو به صورت یک تکه ساخته می شد..ولی بعدها از پلاستیک برای زیره کفش استفاده شد. امروزه کفشهای چرمی به سبک غربی پوشیده می شود.
زنان این ناحیه شالی را که گاهی ریش ریش است زیر دستمال سر سیاهی که به طور مورب تا شده و حاشیه های سبز و قرمز دارد به سر می کنند این شال بالای کلاه پارچه ای کوچکی ( سریزه) که رشته هایی از پولک و سکه های نقره به دور آن بسته شده است پیچانده می شود. پیراهنهای زنان تا حدودی شبیه پیراهنهای مردانه است که در کمر تنگ بوده و روی شلوار یا دامن پوشیده می شود. بالا تنه ها با حاشیه دوزی یا پولک تزیین می شوند و آستینها دگمه دار و تا مچ دست می باشند. شلوار ها شبیه شلوار مردان است که پارچه هایش با الیاف طلایی و پولک تزیین و گلدوزی می شود. دامنها بسیار پرچین است و تا قوزک پا می رسد هر یک از این دامنها در حدود 20 متر پارچه نیاز دارد. دامنها در کمر با نواری جمع می گردند قسمت پایینی هر دامن با نوار و روبان تزیین می شود.
سبزوار
در قسمتی از خراسان در جوار سمنان مردان پیراهنهای ساده و اغلب نخی و یقه گردی را زیر جلیقه های یقه هفت و بی آستین به تن می کنند. شلوار هایشان ( تمبو) گشاد بوده و به سمت قوزک پاها، تنگ می شود. در زمستان آنها عباهایی از پنبه کلفت یا پارچه های دیگر می پوشند که در پهلوها و زیر بازوها برای آزادی حرکت چاک دار است. آنها روی این عبا، به دور کمرهایشان و نیز اغلب به دور سرشان شال ( مندیل) می پیچند. کفشهای سنتی (چارق) از چرم یک تکه گران قیمت ساخته می شوند و همین گرانی باعث شده نعلین نخی دستباف ( گیوه) و کفشهای پلاستیکی، جای آنها را بگیرد. کشاورزان و رمه داران، کلاه نمدی به سر می گذارند. در هوای سرد، رداهای نمدی بزرگ ( کپنگ ) با آستینهای که به صورت یک تکه روی شانه ها دوخته شده می پوشند آنها قوزک پایشان را با نوارهای پشمی ( پی توه) به طول 1 متر و عرض 10 سانتیمتر می پیچند.
زنان روسریهایی از پارچه نخی و گاهی ریش ریش به سر می کنند، و روی آن دستمال سر ابریشمی سیاه کوچکی ( سیا- دیسمال ) که دو گوشه اش در پیشانی بسته می شود می پیچند. یک نوع چادر (چرشو ceraaw ) از پارچه چهار خانه آبی دوخته می شود نوع دیگر به دور لبه مدورش حاشیه ای دارد مرکز لبه صاف این چادر ها روی سر قرار می گیرد پیراهن تا زانوی ساده آستینهای بلندی دارد که در پهلو ها چاک می خورد . این پیراهن یقه ای گرد دارد و در قسمت سینه، جلو باز و دگمه دار می باشد و شلوار ها نیز همان گونه است که مردان می پوشند در هوای گرم جلیقه بی آستین ( جلیزقه) روی پیراهن پوشیده می شود. وقتی هوا سردتر است به جای آن نوع آستین داری که لبه و مچهایش با الیاف ابریشمی حاشیه دوزی شده اند پوشیده می شود. زنان جوانتر جلیقه های قرمز رنگ می پوشند در حالی که زنان مسن تر نوع سیاه رنگ و یقه هفت به تن می کنند. نیمتنه (یل) اغلب از مخمل است دو جیب است و در سر آستینها و گریبان حاشیه دوزی می شود. دامن از نواری پارچه ای و پهن درست می شود که به باسن می چسبد و در جلو با دو دگمه بسته شده و کل آن به تکه بسیار پرچمن دیگری که تا زانو می رسد دوخته می شود. چینها حدود 10 متر پارچه نیاز دارد. زنان هر اندازه که پابه سن می گذارند تمایل بیشتری به پوشیدن دامنهای بلندتر دارند. آنها در زمستان جورابهای پشمی با طرحهایی در قوزک و پاشنه و کفشهای چرمی نوک نیز و منگوله دار (coqqi) به پا می کنند. گالشهای پلاستیکی (gales) هم می پوشند.
خراسان جنوبی و مرکزی
لباس زنان و مردان با تفاوتهایی مشابه لباس سبزوار است مثلا در گناباد مردها کلاه نمدی که گاه با شال سفیدی پیچیده می شود به سر می کنند پیراهنها گشاد است و تقریبا تا زانو می رسد به جای یقه روی شانه ها درزهای دگمه دار وجود دارد شلوارها ( تنبان ) با حدودا 5 متر پارچه آبی نخی که محصول محلی است دوخته شده و با بندی در کمر جمع می شود. تن پوش رویی متعارف عبای گشادی است که در پهلوها چاک می خورد زنان روسریهای بسیار نازکی از پارچه های محلی به سر می کنند ( یک – نخی) پیراهن روزمره معمولا کوتاه است و روی شلوارهای گشاد پفی و بلند، پوشیده می شود ( قدک). با یان حال زنان در میهمانیها و جشنها، شلوارهای تنگ ( نظامی) لباسهای چیت کوتاه رنگارنگ که با پولکها تزیین شده و دامنهای پرچین کوتاه و براق ( شلیته) می پوشند. چادر که به « افندی» معروف است نوعا از پارچه نخی دوخته می شود.
در بیرجند در راس جنوبی خراسان مردها عرقچین یا کلاههای نمدی که دور آنها شالهای سیاه و زرد یا سفید ( لمبوته) پیچیده می شود بر سر می گذارند. شالها زیر چانه و بالای سر بسته می شوند. پیراهن بلند و گشادی زیر جلیقه ( جلیسقه) و روی این جلیقه کتی بی یقه، پوشیده می شود. شلوارهای مردان و زنان مشابه است جواربها (jorow) از پشم در رنگهای مختلف بافته می شود و ساقها مثل هر جای دیگر استان با نوارهایی پیچیده می شوند. هنگام کار تکه ای پارچه ( مچ مچ) دور مچها بسته می شود. کفشها از چرم یا پلاستیک است و کفشهای پلاستیکی به « چپت» معروفند. کفشهایی با زیره های پشمی (کتراک) در مزارع پوشیده می شود.
زنان روسریهایشان را زیر چانه گره می زنند یا با سنجاقهایی در زیر دستمال سر ابریشمی می بندند؛ پیراهنشان را که از نخ ساده رنگ شده است و دقیقا تا بالای زانوها می رسد روی دامنهای بسیار بلند می پوشند این دامنها گاهی هم روی زمین کشیده می شود. زنان در مراسم عروسی و سایر جشنها کفشهایی به نام « اورسی» به پا می کنند.
در مورد پوشاک ترکمنهای خراسان فصل بیست و ششم.