مقدمه
سابقه بورس اوراق بهادار در جهان متجاوز از 400 سال است . قانون تأسيس بورس اوراق بهادار در تهران در سال 1345 به تصويب رسيد و به طور رسمي فعاليت خود را از بهمن ماه 1346آغاز كرد . بورس محلي است كه در آن جا اوراق بهادار يا كالاي متحدالشكل براي خريدو فروش مورد عرضه و تقاضا قرار مي گيرد .
معمولاً بورس اوراق بهادار و بورس كالا از يكديگر مستقل مي باشد ولي به طور كلي كلمه « بورس» بيشتر بورس اوراق بهادار را مي رساند .
مادة 1 قانون تأسيس بورس مصوب 1345 بورس را به شرح زير تعريف مي كند : « بورس اوراق بهادار ، بازار خاصي است كه در آن داد و ستد اوراق بهادار توسط كارگزاران بورس طبق مقررات اين قانون انجام مي گيرد » .
قانون تجارت ايران هيچ گونه اشاره اي به بورس و عمليات بورسي ننموده كه به نظر مي رسد بررسي مجدد و نگرشي نو در اين مبحث در قانون لازم مي باشد .
جذب پس اندازهاي راكد و سوق دادن آنها به سوي واحدهاي اقتصادي و ايجاد امكانات و تسهيلات براي مشاركت عموم مردم در توسعه فعاليت هاي مولد و سهيم شدن در سود آنها از اهداف اصلي بورس اوراق بهادار به شمار مي رود و به لحاظ دارا بودن اين خصوصيات سازمان بورس مي تواند به عنوان يك اهرم مهم دركنترل نرخ تورم افزايش نرخ رشد ، نقش حساس را در جامعه ايفا كند.
با توجه به كمبود كتب و منابع موجود در اين زمنيه و حتي پس از مراجعه به سازمان بورس اوراق بهادار مشهد كه حدود يك سال از شروع به كار آن مي گذرد جهت استفاده از بولتن ها و نشريات داخلي اين سازمان كه متأسفانه با وجود تشكيلات فراوان فاقد دايره حقوقي نير مي باشد مامور حقوقي اصلي آن توسط بورس تهران انجام مي شود و دانشكده هاي مديريت ، اقتصاد و حسابداري تلاش اين جانب جهت تدوين مقاله موجود به اين مختصر بسنده نموده ، اميد است با توجه به ضعف منابع اطلاعاتي مورد توجه قرار گيرد .
تعريف بورس اوراق بهادار
بورس اوراق بهادار به معني يك بازار متشكل و رسمي سرمايه است كه در آن خريد و فروش سهام شركتها يا اوراق قرضه دولتي يا مؤسسات معتبر خصوصي، تحت ضوابط و قوانين و مقررات خاصي انجام مي شود .
مشخصه مهم بورس اوراق بهادار ، حمايت قانون از صاحبان پس اندازها و سرمايه هاي راكد و الزامات قانوني براي متقاضيان سرمايه است . بورس از سويي مركز جمع آوري پس اندازها و نقدينگي بخش خصوصي به منظور تأمين مالي پروژه هاي سرمايه گذاري بلند مدت است و از سويي ديگر ،مرجع رسمي و مطمئني است كه دارندگان پس اندازهاي راكد مي توانند محل نسبتاً مناسب و ايمن سرمايه گذاري را جستجو كرده و وجوه مازاد خود را براي سرمايه گذاري در شركت ها به كار انداخته و يا با خريد اوراق قرضه دولتها و شركتهاي معتبر از سودمعين و تضمين شده اي بر خوردار شوند .
در بازرگاني داخلي ايران ، اصطلاح « بورس كالا » به بازارهاي اختصاصي كالاهاي سرمايه اي ، واسطه اي يا مصرفي اطلاق مي گردد كه از نظر جغرافيايي در يك محدوده معين واقع شده و تعداد زيادي از عناصر عمده فروشي يا خرده فروشي آن كالاي خاص را در برداشته باشد مانند بورس فروش در بازار تهران، بورس كفش ، بورس ابزار و يراق و …
معاملاتي كه در بورس انجام مي گيرد با ساير معاملات تجارتي تفاوت محسوسي دارد كه لزوم سازمان مخصوصي را براي بورس ايجاب مي كند . خصوصيات معاملات بورسي به قرار زير است :
1) معاملات بورسي بدون ارائه اوراق بهادار انجام ميگيرد ، زيرا اوراق مزبور داراي مشخصات متحد الشكلي بوده و قابل تبديل به يكديگر مي باشند و كافي است فروشنده و خريدار تعداد و مشخصات آنها را ذكر كنند تا انجام معامله ممكن گردد و معامله اوراق بدون ارائه و تسليم قبلي آنها انجام مي شود .
2) خريداران و فروشندگان اوراق بهادار مستقيماً با يكديگر طرف نيستند ، معامله بورس به وسيله واسطه هايي كه كارگزار ناميده مي شوند انجام مي گيرد.
3) اغلب معاملات بورسي كه روي تعداد زيادي از اوراق بهادار انجام مي گيرد به منظور خريد و فروش حقيقي اوراق بهادار و تسليم آنها از طرف فروشنده به خريدار نيست . بلكه جنبه سودجويي داشته و منظور از معامله پرداخت يا دريافت تفاوت ارزش اوراق بهاداري است كه به وعده معامله شده است . اين خاصيت معاملات بورسي مورد انتقادات زيادي قرار گرفته و به معاملات بورسي جنبه قمار مي دهد، در عمل گرچه بسياري اشخاص از معاملات بورسي تحصيل سود مناسبي مي نمايند و عده اي ديگر ضرر مي كنند ولي به طور كلي معاملات بورسي باعث رونق اوراق بهادار شده و در تثبيت قيمت آنها مؤثر است .
« علل پيدايش بورس اوراق بهادار »
پيدايش بورس در دنيا با دو پديده ديگر ، يكي پيدايش شركتهاي سهامي با مسئوليت محدود و ديگري پيدايش شركتهاي سهامي عام نيز مرتبط است . در گذشته بازرگانان خطر كرده و ضرر ديده به دنبال ساز و كاري بودند تا ضرر و خسارت احتمالي را با شريك يا شركاي فرضي تقسيم نمايند و تنها فرمول ممكن ، ايجاد يا تأسيس يك شركت سهامي با چند نفر شريك و سهام متفاوت يا مساوي ومسئوليتي در حدود سرمايه پرداخت شده يا سهام خريداري شده بود ، بعد ها با گسترش مبادلات تجاري در اروپا و لزوم ارتباط هر چه بيشتر مردم و صاحبان سرمايه ها مراكزي به وجود آمد كه در آن دارندگان سرمايه و متقاضيان استفاده از نقدينگي مردم با يكديگر تماس يافته و با داد و ستد هاي مالي به منظور رفع احتياجات بلند مدت يكديگر ، بازار سرمايه را به وجود آورند .
واژه « بورس » از نام خانوادگي شخصي به نام «واندر بورس » اخذ شده كه در اوايل قرن پانزدهم در شهر بروژ ، در بلژيك مي زيسته و صرافان شهر در مقابل خانه او گرد مي آمدند و به داد و ستد كالا و پول و اوراق بهادار مي پرداختند نام او بعدها به كليه اماكني اطلاق شد، كه محل داد وستد پول وكالا و اسناد مالي و تجاري بوده است .
تشكيل اولين بورس اوراق بهادار در جهان ، در سال 1460 روي داده است در اين سال در شهر « انورس» بلژيك كه موقعيت تجاري قابل ملاحظه اي داشت ، اولين بازار متشكل سرمايه به وجود آمده است .
اين پيشينه تاريخي ،بي شباهت به سابقه ايجاد بانك نيست زيرا در آن مورد نيز ، افرادي جهت مبادلات پولي روي نيمكتهاي ميدان هاي قديمي و سنتي اروپا مي نشستند ، به همين دليل بعدها نام بانك از همان لغت «بنك» به معني نيمكت اخذ شده است . ايجاد بانك و بورس هردو در نتيجه انباشت تجربه و مهارت انسان و نياز به مكانيسمهاي تسهيل كننده بوده است .
رشد بورس و جا افتادن آن در عمليات تجاري و اقتصادي با انقلاب صنعتي اروپا و شكوفايي اقتصاد تازه متحول شده آن قاره ، از كشاورزي به صنعتي همراه بوده است .
اولين بورس اوراق بهادار جهان در اوايل قرن هفدهم در شهر آمستردام تشكيل شد ، دومين بورس معتبر دنيا بورس لندن است كه از سال 1801 ميلادي آغاز به كار نمود، بورس نيويورك در اواخر قرن هجدهم تأسيس شده و با وجود رقيب ديگري به نام بورس امريكن از نظر حجم معاملات و اهميت در بازار سرمايه آمريكا در مقام اول قرار دارد . در ژاپن چندين بورس فعال و معتبر وجود دارد ، بورسها و بانكها در ژاپن ارتباط دروني پويايي دارند بي مناسبت نيست اشاره شود كه نه بانك از ده بانك بزرگ دنيا به ژاپن تعلق دارد .
« سابقه ايجاد بورس در ايران»
به دنبال تحولات اقتصادي و اجتماعي دهه 1340 و با توجه به ارتباط گسترده سيلي و اقتصادي ايران آن دوره با نظام سرمايه داري غربي ، بورس ايران به عنوان يكي از ابزارهاي استراتژي وابستگي به غرب متولد شد. دول سرمايه گذاري غرب ، گرچه براي عمليات سوداگرانه خود در ايران نيازي به شريك نداشتند ولي گردآوري سرمايه هاي كوچك ، محملهايي را مي آفريد تا آن سرمايه گذاريها ، وابسته به مردم و بومي جلوه داده شود . و استعمارگران غربي بتوانند در پوشش ، مشاركت ، صنايع مونتاژ و تكنولوژيهاي عقب مانده صادراتي خود را در ايران مستقر نمايند .
دهه 1340 با وجود تبليغات دولتي آن عصر دهه صنعتي شدن نام گرفته بود درواقع شرايط فرهنگي و سنتي و قدرت انگيزه هاي سوداگري در افراد ، در شروع معرفي بورس اوراق بهادار به جامعه به نحوي بود كه كمتر سرمايه گذاري قبول خطر مي كرد و تقريباً دو سال طول كشيد تا قانون تأسيس بورس اوراق بهادار مصوب ارديبهشت 1345 به فعاليت در آمد و سپس بورس تهران تأسيس گرديد .
فكر اصلي ايجاد بورس اوراق بهادار در ايران به سال 1315 بر مي گردد . در اين سال به يك كارشناس هلندي و يك كارشناس بلژيكي به منظور بررسي و اقدام در موردتهيه و تنظيم مقررات قانوني ناظر به فعاليت بورس اوراق بهادار به ايران آمدند اما مطالعات آن دو با آغاز جنگ بين الملل دوم متوقف گرديد . پس از كودتاي 28 مرداد 1332 مجدداً مأموريت تشكيل بورس اوراق بهادار به اتاق بازرگاني و صنايع ومعادن ، بانك مركزي و وزارت بازرگاني وقت محول گرديد . اين گروه پس از دوازه سال تحقيق و بررسي در سال 1345 ، قانون ومقررات تشكيل بورس اوراق بهادار تهران را تهيه و لايحه مربوط را به مجلس شوراي ملي ارسال داشتند اين لايحه در ارديبهشت 1345 تصويب شد اما به دليل عدم آمادگي محافل صنعتي و بازرگاني در بورس تهران با ورود سهام بانك صنعت و معدن و نفت پارس ،بهمن ماه 1346 فعاليت خود را آغاز نمود.
بورس به عنوان يك بازار سرمايه
همان طور كه گفته شد بورس به يك بازار رسمي و دائمي اطلاق مي شود كه در يك محل تشكيل مي شود و در آن خريدو فروش انواع كالاها و يا اوراق بهادار تحت ضوابط و قوانين ومقررات خاص صورت ميگيرد. بورس اوراق بهادار بازاري جهت معامله اسناد مالي است كه در آن شركتها و مؤسسات در صورت احراز شرايط لازم مي توانند تحت حمايت قانون ، پس اندازها و سرمايه هاي راكد را در قالب عرضه سهام در فعاليت خود سهيم نموده و از اين طريق بخشي از سرمايه مالي مورد نياز خود را تأمين نمايند سرمايه گذاري در بازار بورس به يكي از دو طريق زير صورت مي گيرد:
1) خريد سهم ، ( دارايي)
2) خريد بدهي .
سهم :
سهم حاكي از مالكيت مشاع فرد يا گروهي از افراد نسبت به يك مؤسسه اقتصادي است از جمله مزاياي دارا بودن اين گونه مالكيت اين است كه اگر ارزش داراي افزايش يابد مالك سهم از آن منتفع مي گردد .
اوراق قرضه :
ورقه قرضه حاكي از متعهدي است كه بر مبناي آن قرض گيرنده مي پذيرد معادل همان مبلغ را در سر رسيد معين به فرد مسترد دارد و تا زماني كه آن مبلغ را عودت نداده نرخ بهره ثابتي به دارنده ورقه قرضه بپردازد . هر ورقه يك ارزش اسمي دارد . خريدار قرضه نمي تواند قبل از سر رسيد وجه خود را مطالبه كند اما مي تواند قبل از موعد سر رسيد ورقه قرضه را بفروشد ، قيمتي كه وي در اين موقعيت به دست مي آورد توسط بازار اوراق قرضه تعيين مي شود كه خود تابعي است از ميزان عرضه و تقاضاي اوراق قرضه .
اوراق بهادار
مشهورترين اوراق بهادار اسكناسهاي منتشره توسط كشورهاي مختلف است پس از آن بايد از چكهاي مسافرتي ،اعتبار نامه ها ، چكهاي بانكي ، سفته ، برات و نظاير آن نام برد. ليكن منظور از اوراق بهادار آن دسته اوراقي است كه هدف اصلي از صدور آنها تأمين منابع مالي است اين اوراق به سه دسته كلي تقسيم مي شوند :
1) اسناد خزانه
2) اوراق قرضه
3) سهام
خصوصيات مشترك اين اوراق اين است كه همگي به منظور جمع آوري وجوه مورد استفاده قرار مي گيرند . خصوصيت مشترك ديگر ، رابطة معكوسي است كه بين درجه اعتبار صادر كننده اوراق با نرخ بازده آن دارد هر قدر ريسك سرمايه گذاري در اين اوراق كمتر باشد و به عبارت ديگر اصل سرمايه گذاري در خطر كمتري باشد بهرة متعلقه به آن پايين تر است .
اسناد خزانه :
اوراق بهادار كوتاه مدتي هستند كه توسط دولت صادر مي شوند و سر رسيد آنها عموماً بين سه ماه ، شش ماه و يك سال است و در سر رسيد دارنده آن مبلغ اسمي سند را دريافت مي كند ، مهمترين صفت مميزه اسناد خزانه با اوراق بهادار مشابه ، خطر كمتر يا فاقد خطر بودن اين اسناد است . سرمايه كذاري كه وجوه خود را در اسناد خزانه سرمايه گذاري مي كند ، مايل است كمترين ريسك را تقبل كند . بشترين خريدار اسناد خزانه ، مؤسسات سرمايه گذاري هستند كه به طور موقت وجوهي در اختيار دارند و مايلند آن را در جايي مطمئن سرمايه گذاري كنند .
اوراق قرضه :
اوراق قرضه سند بدهكاري صادر كننده آن به خريدار يا دارنده آن است كه معمولاً داراي سر رسيد است و مبلغ اسمي آن در سر رسيد توسط صادر كننده پرداخت مي شود همچنين اوراق قرضه عموماً داراي كوپن بهره اند كه در فواصل زماني معين قابل پرداخت است . نرخ بهره اوراق قرضه رقم ثابت و معيني است و ميزان به عواملي مثل اعتبار صادر كننده اوراق ، مدت تا سر رسيد . نرخ بهره حاكم در شرايط جاري بازار بستگي دارد و از نظر سر رسيد به سه گروه كوتاه مدت ، ميان مدت و بلند مدت تقسيم بندي مي شوند .
سهام :
ورقه سهم: سند قابل معامله اي است كه مبين مشاركت و تعهدات و منافع صاحب آن در يك شركت سهامي است اولين نكته در انتشار سهام ، تعيين بهاي اسمي آن است قيمت اسمي هر سهم نشان مي دهد صاحب سهم مالك چه بخشي از سرمايه است ، قيمت اسمي سهام روي آنها درج مي شود اگر بهاي اسمي پاييني براي سهام در نظر گرفته شود ، طبيعتاً تعداد سهام شركت افزايش مي يابد و هز قدر بهاي اسمي سهام بالاتر گذاشته شود تعداد سهام كمتر خواهد بود . نكته دوم درانتشار اوراق سهام ، مراعات امر يكسان بودن بهاي اسمي كليه سهام است اين نكته عمدتاً جهت سهولت امر خريد و فروش سهام شركت رعايت مي شود، دومين نكته در تعيين بهاي سهام ، سر راست بودن بهاي اسمي سهم است مثل سهم يك هزار ريالي يا سهم ده هزار ريالي اين نكته نيز از نظر سهولت معامله سهم مهم و قابل توجه است . سهام به سهام عادي ، سهام ممتاز ، سهام مؤسس ، سهام با حق چند راي تقسيم مي شود .
مشكلات كنوني و موانع توسعه بورس اوراق بهادار
قديمي بودن ساختار قانون بورس اوراق بهادار تهران و عدم وجود تغييرات مورد نظر در قانون آن شرايطي را به وجود آورده است تا قانون جاري بورس اوراق بهادار از كار آيي لازم برخوردار نباشد به طوري كه عملاً بورس تهران نتوانسته است جايگاه مناسب خود را در ساختار بازار سرمايه كشور بيابد . ساختار اجرايي حاكم بر اركان بازار سرمايه كشور و بافت اداري نسبتاً پيچيده آن شرايطي را به وجود آورده است تا بورس نتواند از تحرك خاص خود بر خوردار باشد از جمله اين عوامل ، مشكلات فرهنگي و مشكلات قيمت گذاري سهام را مي توان نام برد . تنها راه ممكن تشويق مردم به سرمايه گذاري مستقيم توليدي و جايگزين كردن فرهنگ توليد به جاي فرهنگ سوداگري و وجود اطلاعات كافي در راستاي قيمت گذاري سهام است . در بورس اوراق بهادار قيمت اوراق نسبت به تحولات و رويدادهاي مختلف حساسيت نشان مي دهد .
« بررسي نحوه ورود شركتهاي سرمايه پذير به بازار بورس تهران »
بازار بورس اوراق بهادار تهران كه به عنوان بازار متشكل ، مستقل و كنترل شده تأمين منابع مالي شركتها و معاملات سهام در سال 1346 شكل گرفته بود تقريباً از نيمه دوم 1368 مجدداً احيا شده است با گسترش روز افزون عمليات اين بازار سرمايه ، شركتهاي سرمايه گذاري مي توانند علاوه بر خريد و فروش سهام ساير شركتها ، با عرضه سهام شركتهاي سرمايه پذير خود به بازار بورس ، از تسهيلات وفعاليت هاي مالياتي جديد و دستيابي سريع به نقدينگي در مواقع موردلزوم استفاده كنند.
بخش اول : « ضوابط پذيرش سهام شركتها در بازار بورس »
دربورس تهران فقط اوراق بهادار و سهامي مورد معامله قرار مي گيرد كه از طرف مؤسسات ايراني صادر گرديده و مورد قبول هيأت پذيرش واقع شده باشد ، شركتهايي كه مي خواهند سهام آنها در بورس تهران پذيرفته شود مي بايست كليه ضوابط پذيرش را دارا باشد .
بخش دوم : نحوه قيمت گذاري سهام شركتهاي پذيرفته شده در بورس .
قيمت گذاري اوليه سهام شركتهاي پذيرفته شده در بورس توسط كارشناسان كميته قيمت گذاري سهام انجام مي گيرد اين عمل پس از اعلام پذيرفته شدن شركت در بورس و همزمان با گزارش كارشناسان هيأت پذيرش بر مبناي عرضه و تقاضا تعيين مي گردد و ليكن اين كميته كماكان كار تعيين قيمت پايه سهام شركتهاي پذيرفته شده در بورس را كه براي اولين بار عرضه مي شوند و همچنين تعيين قيمت مجدد سهام ساير شركتها را به عهده دارد .
« اركان و وظايف سازمان بورس »
اركان سازمان بورس عبارتند از :
1) شوراي بورس .
2) هيأت پذيرش اوراق بهادار .
3) هيأت داوري .
4) سازمان بورس.
الف: شوراي بورس از افراد زير متشكل مي شود :
1) وزير امور اقتصادي و دارايي يا معاون كل او .
2) رئيس كل بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران.
3) رئيس هيأت مديره بورس .
4) معاون دادستان كل كشور .
5) رئيس اتاق بازرگاني و صنايع و معادن .
ب: هيأت پذيرش اوراق بهادار عبارتند از :
1) قائم مقام بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران .
2) رئيس هيأت مديره بورس .
3) نماينده اتاق بازرگاني و صنايع ومعادن ايران .
4) حسابدار خبره .
5) ناظر شوراي بورس در هيأت پذيرش .
ج:افراد متشكل در هيأت داوري :
1) نماينده وزارت دادگستري .
2) نماينده شوراي بورس .
3) نماينده اتاق بازرگاني و صنايع و معادن .
د: سازمان بورس اوراق بهادار عبارتند از : ( هيئت مديره كه متشكل انداز افراد ذيل )
1) بانك ملي ايران.
2) بانك صنعت و معدن .
3) بانك سپه .
4) بانك ملت .
5) شركت سرمايه گذاري ملي ايران .
6) كارگزاري بورس .
7) ناظر شوراي بورس در هيأت مديره.
منابع و ماخذ :
1- تاريخچه بورس در ايران ، انتشارات سازمان بورس اوراق بهادار.
2- جزوه شرايط پذيرش شركتها در سازمان بورس اوراق بهادار.
3- مجموعه مقررات بورس ، انتشارات سازمان بورس اوراق بهادار .
4- حقوق تجارت جلد سوم ـ تاليف دكتر حسن ستوده تهراني .
5- بورس ، سهام ، نحوه قيمت گذاري سهام ، تاليف غلامحسين دواني .
6- نقش بورس اوراق بهادار در توسعه اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي ، تاليف دكتر بهمن آرمان.
7- حقوق تاليف حسن گلريز .
8- حقوق بازرگاني ، تاليف دكتر منصور راستين .