معناي لغوي – اصطلاحي مباهله وچگونگي اداء آن
اين سوگند يا نفرين در اسلام با 2 نام مختلف كه هر دو از ريشه واحدي گرفته شده اند شناخته مي شود:
1)مبادله (MOBAHELE) : يكديگر را نفرين و لعنت كردن .در اصل از ماده ي ((بهل)) بر وزن (اهل) به معني رها كردن وقيد وبند را از چيزي برداشتن است . وابتهال در دعا به معني تفرع و واگذاري كار به خدا است.
و اگر انرا گاهي به معني هلاكت ولعن و دوري از خدا گرفتهاند نيز به خاطر اين است كه رها كردن بنده به حال خود اين نتايج را به دنبال مي اورد واز نظر مفهوم متداول ان كه از ايه مباهله گرفته شده به معني نفرين كردن دو نفر به يكديگر است بدين ترتيب كه افرادي كه با هم درباره يك مسئله مهم مذهبي گفتگو دارند در يك جا جمع شوند وبه درگاه خدا تضرع كنند واز او بخواهند كه دروغگو را رسوا ساز و مجازات كند
پيشينه تاريخي مباهله در نزد قوم سام از دوره ي تمدن بابل به بعد تنها وسيله رايج و بين المللي براي اثبات حقيقت بوده ودر ميان شيعيان به سال 254 هجري مي رسد
2)ملاعنه: كه از ريشه لعن گرفته شده وبه باب مفاعله برده شده است نيز به معني مباهله است.
عمليات داراي 3مرحله است
1)نشستن دو زانو وقرار دادن دو دست بر روي ران ها گويي اماده مبارزه با دشمن است
2)اماده ساختن دو دست براي سوگند ياد كردن
3)بلند كردن دو دست به سوي اسمان و اداي الفاظ مخصوص
هيئت نمايندگي نجران در مدينه
بخش با صفاي ((نجران)) با هفتاد دهكده تابع خود در نقطهي مرزي حجاز و يمن قرار گرفته است. در اغاز طلوع اسلام اين نقطه تنها منطقه مسيحي نشين حجاز بود پيامبر اسلام به موازات مكاتبه با سران دول ومراكز مذهبي جهان نامه اي به اسقف نجران (كشيش بزرگ) .((ابوحارثه)) نوشت و طي ان نامه ساكنان نجران را به ايين اسلام دعوت نمود اينك مضمون نامه ي ان حضرت:
((به نام خداي ابراهيم واسحاق و يعقوب. خداي ابراهيم واسحاق و يعقوب را حمد وستايش مي كنم و شما ها را از پرستش بندگان به پرستش خدا دعوت مي كنم شما را دعوت مي كنم كه از ولايت بندگان خدا خارج شويد ودر ولايت خداوند وارد شويد واگر دعوت مرا نپذيرفتيد لااقل بايد به حكومت اسلامي ماليات بپردازيد تا از جان مال شما دفاع كند . ))
نمايندگان پيامبران وارد نجران شده نامه ي پيامبر را به اسقف نجران دادند او براي تصميم گيري شورايي مركب از شخصيت هاي بارز مذهبي وغير مذهبي تشكيل داد يكي از افراد طرف مشورت ((شرجيل)) بود كه به عقل ودرايت و كارداني معروف بود او گفت: مامكرر از پيشوايان مذهبي خود شنيده ايم : روزي منصب نبوت از نسل اسحاق به فرزندان اسماعيل انتقال خواهد يافت وهيج بعيد نيست كه محمد از اولاد اسماعيل است همان پيامبر موعود باشد
شورا نظر داد كه گروهي به عنوان ((هيئت نمايندگي نجران)) به مدينه بروند تا از نزديك دلايل نبوت محمد (ص) را مورد بررسي قرار دهند بدين ترتيب 60تن از ارزنده ترين و داناترين مردم نجران انتخاب گرديدند كه در راس انان 3 پيشواي مذهبي قرار داشت:
1- ((ابوحارثه بن علقمه)) اسقف وحاكم نجران و نماينده رسمي كليسا در حجاز
2- ((عبد المسيح )9 رئيس خدمات شهري ورئيس هيئت نمايندگي (عاقب)
3- ((ايهم يا سيد )) مدير كاروان هاي نجران
هيئت نمايندگي طرف عصر در حالي كه لباس هاي تجملي ابريشم بر تن انگشتر هاي طلا بر دست و طليب ها بر گردن داشتند وارد مسجد شده به پيامبر سلام كردن ولي وضع نا مناسب انان ان هم در مسجد پيامبر را سخت ناراحت كرده انان علت ناراحتي را ندانستند فورا با عثمان و عبد الرحمان بن عوف نزد علي رفتند علي (ع) به انان گفت:شما بايد با وضع ساده و بدون زر و زيور به حضور حضرت بيايد
نمايندگان نجران با لباس ساده و بدون انگشتر طلا به محضر پيامبر رفتند پيامبر با احترام خاص پاسخ سلام ان ها را داد و برخي هدايايي كه براي وي اورده بودند را پذيرفت نمايندگان ابتدا نمازشان را در مسجد مدينه با اجازه پيغمبر (ص) در حالي كه رو به مشرق ايستاده بودند خواندند
مذاكره نمايندگان نجران به گفته مرحوم سيد بن طاووس
پيامبر : من شما را به ايين توحيد و پرستش خداي يگانه دعوت مي كنم وسپس چند ايه از قران براي انان خواند
نمايندگان نجران : اگر منظور ار اسلام ايمان به خداي يگانه جهان است ما قبلا به او ايمان اورده ايم
پيامبر : اسلام علايمي دارد و برخي از از اعمال شما حاكي است كه به اسلام واقعي نگرويده ايد چگونه خداي يگانه را پرستش مي كنيد در صورتيكه شما ((صليب)) را مي پرستيد واز خوردن گوشت خوك پرهيز نمي كنيد وبراي خدا فرزند معتقديد
نمايندگان نجران: ما او را خدا مي دانيم زيرا مردگان را زنده كرد بيماران را شفا بخشيد واز گل پرنده اي ساخت كه پرواز مي كرد و تمام اين اعمال حاكي است كه او خدا است
پيامبر: نه او بنده و مخلوق خدا است كه او را در رحم مريم قرار داد و اين قدرت را خدا به او داده بود
يك نفر از نمايندگان : اري او فرزند خدا است زيرا مادر او مريم بدون اينكه با كسي ازدواج كند او را به دنيا اورد پس ناچار پدر او بايد همان خداي جهان باشد
در اين هنگام فرشته وحي نازل شد و به پيامبر گفت كه به انان بگويد:
(وضع حضرت عيصي از اين نظر مانند ادم است كه او با قدرت بي پايان خود بدون اينكه داراي پدري ومادري باشد از خاك افريد)
(ال عمران-ايه 59)
اگر نداشتن پدر گواه بر اين است كه او فرزند خداست پس حضرت ادم براي اين منصب شايسته تر است زيرا او نه پدر داشت ونه مادر
نمايندگان نجران: گفتگوهاي شما ما را قانع نمي كند راه اين نيست كه در وقت معين با يكديگر مباهله كنيم واز خدا بخواهيم دروغگو را هلاك و نابود كند
در اين موقع ايه مباهله نازل شود وپيامبر مامور شود تا با كساني كه زير بار حق نمي روند به مباهله برخيزد واينك ايه مباهله
((فمن حاجك فيه من بعد ماجائك من العلم فقل تعالوا نذع ابناء نا و ابنائكم نا ونسائكم وانفسنا وانفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله علي الكاذبين))
هر گاه بعد از علم ودانشي درباره مسيح به تو رسيد باز كساني با تو به محاجه وستيز برخيزند به انها بگو: بياييدما فرزندان خود را دعوت كنيم شما هم فرزندان خود را ما زنان خويش را دعوت نماييم شما هم زنان خود را ما از نفوس خود دعوت كنيم شما از نفوس خود انگاه مباهله كنيم ولعنت خدا بر دروغگويان قرار دهيم
(ال عمران ايه 61)
پيامبر به مباهله مي رود
سرگذشت مباهله پيامبر اسلام با هيات نمايندگي نجران از حوادث جالب وتكان دهنده ي تاريخ اسلام است
وقت مباهله فرا رسيد قبلا پيامبر و نمايندگان نجران توافق كرده بودند كه مراسم مباهله در نقطه ي خارج از شهر مدينه موسوم به ((كثيب احمد )) . (پشته ريگ سرخ) كه بعدا به جبل المباهله مشهور شود انجام بگيرد پيامبر از ميان مسلمانان و بستگان خود فقط 4 تن جز علي بن علي طالب وفاطمه دختر پيامبر و حسن وحسين (ع) كي ديگر نبود زيرا در ميان تمام مسلمانان نفوسي پاكتر و ايماني استوارتر از ايمان اين چهار تن وجود نداشت او در حالي كه حسن را در اغوش و دست امام حسين را در دست داشت و فاطمه به دنبال ان حضرت حركت مي كرد گام به ميدان مباهله نهاد وبه همراهان خود فرمود : من هر موقع دعا كردم شما دعاي من را با گفتن امين بدرقه كنيد محمد (ص)فرمان داد تا بر فراز دو درخت شاخ وبرگ بريده كساء قوطواني سياه بزرگي بكشند تا به گونه ي رواقي در ايد و خود در زير ان نشست و علي در طرف راستش و فاطمه در پشت سرش و دونوه اش در جلواش
(كساء قوطواني :پارچه اي قيمتي بافت قبيله قطوان كوفه پيشگويان گفته اند كه مهدي (عج) نيز كساء قطواني بر اندام خواهد داشت )
اسقف نجران گفت: من مردي را مي بينم كه با تمام جديت اماده مباهله است وترس ان دارم كه در ادعاي خود راستگو باشد ويك سال بر ما نگذرد كه دردنيا نصراني مذهبي به جاي نماند و همگي هلاك شوند او گفت من چهره هايي را مي بينم كه هر گاه دست به دعا بلند مي كنند واز درگاه الهي بخواهند كه بزرگترين كوه ها را از جاي بكند فورا كنده مي شود ودر نتيجه از مباهله منصرف شدند
انصراف هيات نمايندگي از مباهله
هيات نمايندگي با ديدن وضع ياد شده وارد شور شدند وبه اتفاق اراء تصويب كردند كه هرگز وارد مباهله نشوند و حاضر شدند كه هر سال مبلغي به عنولن جزيه (ماليات سالانه)حدود 2هزار حله ي اوقي بپردازند در مقابل زير حمايت دولت اسلامي به عنوان (جوارا الله وذمه الرسول) خواهند بود
صورت صاح نامه
نمايندگان نجران از پيامبر در خواست كردند كه مقدار ماليات سالانه انها در نامه نوشته شود ودر ان امنيت منطقه ي نجران از طرف پيامبر تضمين شود علي (ع)به فرمان پيامبر نامه زير را نوشت:
((به نام خداوند بخشنده مهربان اين نامه ي است ازمحمد (ص) به ملت نجران وحومه ان حكم وداوري محمد درباره تمام املاك وثروت ملت نجران اين شد كه اهالي نجران هر سال 2هزار لباس كه قيمت هر يك معادل 40درهم است به حكومت اسلامي بپردازد انان مي توانند نيمي از ان را در ماه صفر ونيم ديگر در رجب پرداخت كنند و هرگاه از ناحيه ((يمن)) اتش جنگ شعله ور شود بايد ملت نجران به عنوان همكاري با دولت اسلامي 30زره . 30شتر . به صورت عاريه در اختيار ارتش اسلام بگذارد در عوض جان ومال و سرزمين ها ومعابد نجران در امان خدا و رسول اوست مشروط به اينكه از هر نوع رباه خواري خودداري كنند
اين نامه روي پست سرخي نوشته شود و2نفر از ياران پيامبر به عنوان گواه زير انرا امضا نمودند اين صلح نامه از شدت عدالت ودادگستري رهبري عالي قدر حكايت كرده وحي رساند كه حكومت اسلامي روح مسالمت واصول انساني را در نظر گرفته وگام از ان فراتر نمي نهاد
سال ماه وروز مباهله
اختلافي ميان مورخان نيست كه كتاب طلح نامه كه پيامبر براي مردم نجران نوشته است در سال دهم هجري بوده پس سال مباهله نيز همان سال دهم خواهد بود زيرا صلح نامه پس از انصراف نمايندگان نجران از مباهله نگارش يافته است مشهور ميان دانشمندان اين است كه روز 25 ازماه ذي الحجه روز مباهله است ومرحوم شيخ طوسي روز 24 از ان ماه را روز مباهله دانسته است
نكته ها
1)مباهله يك دليل روشن بر حقانيت پيامبر اسلام (ص)
در ايه مباهله خداوند به پيامبر خود دستور مي دهد كه هر گاه پس از استدلالات روشن كسي درباره عيسي با تو جدال كند به او پيشنهاد مباهله كن مسئله مباهله راهي بود كه صد در صد حكايت از ايمان و صدق دعوت پيامبر مي كرد چگونه ممكن است كسي كه به تمام معني به ارتباط خويش ايمان نداشته باشد وارد چنين ميداني گردد
مسلما ورود در چنين ميداني بسيار خطر ناك است زيرا اگر دعاي او به اجابت نرسد واثري از مجازات مخالفان اشكار نشود نتيجه اي جز رسوايي دعوت كنند نخواهد داشت
2)مباهله سند زنده اي براي عظمت اهل بيت (ع)
غالب مفسران ومحدثان شيعه وسني تصريح كره اند كه ايه مباهله در حق اهل بيت پيامبر نازل شوده وپيامبر تنها كساني را كه همراه خود به ميعاد گاه برد حسن وحسين (ع) فاطمه وعلي بودند
بسياري از بزرگان اهل تسنن جريان مباهله را نقل كرده اند كه از جمله :
1)قاضي نورالله شوشتري در جلد سوم از كتاب نفيس (احقاق الحق)
2)مسلم بن حجاج نيشابوري صاحب صحيح معروف كه از كتب شش گانه مورد اعتماد اهل سنت است در جلد 7
3)احمد بن حنبل در كتاب مسند جلد 1
4)طبري در تفسير معروفش جلد سوم
5)حاكم در كتاب مستدرك جلد سوم
3)پاسخ به يك سوال
در اينجا سوال معروفي است كه فخر رازي درباره نزول ايه در حق اهل بيت ذكر كرده اند كه چگونه است (نساءنا) كه معني جمع دارد تنها بر فاطمه (ع9 اطلاق گردد واگر منظور از (انفسنا)تنها علي (ع) است چرا به سيغه جمع امده است وچگونه ممكن است منظور از (ابناء نا) (فرزندان ما) حسن وحسين باشند در حالي كه ابناء جمع است وجمع بر دو نفر گفته نمي شود
اولاكهمان طور كه گفته شد اجماع علماي اسلام و احاديث فراواني كه در كتب معتبر شيعه و سني در زمينه ورود اين ايه در مورد اهل بيت به ما رسيده ودر ان ها تصريح شوده پيغمبر غير از علي وفاطمه وحسن وحسين كسي را به مباهله نياوردند قرينه اشكاري براي تفسير ايه خواهد بود
ثانيا: اطلاق ((صيغه جمع)) بر ((مفرد)) يا بر تشنيه تازگي ندارد ودر قران وغير قران از ادبيات عرب وغيرعرب اين معني بسيار است
مثال: در ايه 173سوره ال عمران مي خوانيم :الذين قال لهم الناس ان الناس قد جمعوا لكم فا خشوهم
در اين ايه منظور از الناس (مردم) نعيم بن مسعود است كه از ابوسفيان اموالي گرفته بود تا مسلمانان را از قدرت مشركان بترساند
گاهي اطلاق كلمه جمع بر مفرد به عنوان بزرگداشت نيز ديده مي شود همان طور كه درباره ابراهيم در سوره نحل مي خوانيم:
ان ابراهيم كان امه قانتا لله در اينجا كلمه است كه اسم جمع است بر فرد اطلاق شده است
4)نوه هاي دختري فرزندان ما هستند
ضمنا از ايه مباهله استفاده مي شود كه به فرزندان دختر حقيقتا (ابن) گفته مي شود بر خلاف انچه در جاهليت مرسوم بوده كه تنها فرزندان پسر را فرزند خود مي دانستند
ولي اسلام اين طرز فكر را به شدت در هم كوبيد واحكام فرزند را بر فرزندان پسري ودختري يكسان جاري ساخت همان طور كه در سوره انعام ايه 85 حضرت مسيح را فرزندان ابراهيم شمرده در حالي كه فرزند دختري او بود وپدري نداشت
5)ايا مباهله يك حكم عمومي است
در تفسير نورالثقلين حديثي از امام صادق نقل شده كه فرمود: اگر سخنان حق شما را مخالفان نپذيرفتند انها رابه مباهله دعوت كنيد پس افراد با ايمان مي توانند هنگاميكه استدلالات انها در برابر دشمنان به جائي نرسيد از انه دعوت به مباهله كنند
نتيجه
مباهله در تاريخ اديان اسماني با شكوه ترين جلوه از حقيقت جاوداني وجهاني اسلام نبوت وامامت علوي است به راستي كدام عقيده پيروز تاريخ است كه در پي اثبات عيني حقانيت خود اجبار واكراه پيروي خلق از خود را نداشته باشد و مي بينيم كه در ان افتاب حقيقت ابدا اجبار واكراهمهي در پذيرفتن نيست ومباهله افتابي روشن از ازادي عقيده در اسلام است
منابع
1)انوري . حسن-1381-فرهنگ بزرگ سخن-تهرانك سخن-جلد7 صفحه 6591
2) سبحاني .جعفر-1363-فروغ ابديت- نشر دانش اسلامي . جلد2 صفحه 440-432
3)لويي ماسينيون- 1378 – مباهله – ترجمه محمود رضا افتخار زاده – انتشارات رسالت قلم – ص 67
4)معين. محمد- فرهنگ فارسي معين – چاپخانه سپهر تهران – جلد 3 ص 3765
5)مكارم شيرازي. ناصر- 1377 – تفسير نمونه – در الكتب الاسلاميه – جلد 2 ص 590-575