نگاه کلی
· کلمه بهداشت روانی چقدر برای شما آشناست؟
· چگونه می‌توانیم بهداشت روانی خود را حفظ کرده یا بهبودببخشیم؟
واژهبهداشت (Health) و سلامتی همیشه انسان را درطول تاریخ به خود مشغول کرده است. تدوین برنامه‌های تربیتی – بهداشتی برای حفظسلامتی و مطالعه ، جلوگیری و درمان بیماریها نمونه‌ای از این اقدامات بشری است. بهداشت در یک تقسیم کلی به دو نوع "بهداشت جسمی" و "بهداشت روانی" تقسیممی‌شود. ولی آنها همپوشی‌های زیادی را با هم دارند (بر یکدیگر تاثیرمی‌گذارند(
بهداشت روانی از آن جهت که رابطه مستقیمی با "عملکرد فردی – اجتماعی" و آسیب‌های روانی – اجتماعی" دارد، از اهمیت زیادی برخوردار است و ایناهمیت باعث تدوین و اجرای برنامه‌های متعدد بهداشت روانی در سه بعد " پیشگیری،درمانوتوانبخشی" می‌شود این سه بعد در برگیرندهتمام اهداشف و فعالیت‌های بهداشت روانی است.
تعاریف بهداشت روانی
تعریف سازمان بهداشت جهانی
سازمان بهداشت جهانی، بهداشت روانی رااینگونه تعریف می‌کند: "بهداشت روانی در درون مفهوم کلی بهداشت قرار دارد و بهداشتیعنی توانایی کامل برای ایفای نقش‌های روانی و جسمی ، بهداشت به معنای نبود بیمارییا عقب ماندگی نیست."
تعریف انجمن بهداشت روانی کانادا
انجمن بهداشت روانی کانادادر یک دید جامعبهداشت روانی را در سه قسمت "نگرش‌های مربوط به خود ، نگرش‌های مربوط به دیگران ونگرش‌های مربو به زندگی" تعریف می‌کند. از نظر این انجمن بهداشت روانی یعنی : "توانایی سازگاری با دیدگاههای خود ، دیگران و رویارویی بامشکلات روزمره زندگی."
عوامل موثر بربهداشت روانی
بهداشت روانی افراد متاثر از عوامل متعددی است،اگر چه این عوامل به صورت جداگانه مورد مطالعه قرار می‌گیرند ولی در واقع این موضوع چند وجهی متاثر از یکدیگر است. بدین معنی که افراد به علت شرایط محیطی یا عواملفردی تعادل و آرامش روحی شان دچار تغییراتی می‌شود و هر چه شدت این عوامل زیادترباشد، تاثیر و تهدیدش بیشتر خواهد بود. عواملی همچون : "عدم برآورده شدن نیازهایاولیه، ناکامی، استرس، یادگیری، مسائل اجتماعی و رسانه های جمعی و... از عمده ترینتاثیرگذاران بر بهداشت روانی هستند.
ابعاد بهداشت روانی
پیشگیری نوع اول (Primary Prevention)
هدف این نوع از بهداشت روانی ممانعتاز شروع یک بیماری یا اختلال است، "با حذف عوامل کلی کاهش عوامل خطرساز ، تقویتمقاومت افراد ، دخالت در فرایند اختلال" بدست می‌آید." برنامه‌های آموزش بهداشتروانی (نظیر آموزش والدین برای تربیت کودکان ، آموزشتاثیرات مصرف الکلو مواد و...)، برنامه‌هایبالا بردن کارایی و توان افراد (نظیر برنامه‌های تقویتی برای کودکان محروم) ، ایجادسیستم‌های حمایت اجتماعی (نظیربیمه‌های درمانی، ایجاد و حمایت ازگروه‌های محلی و اجتماعی حمایت کننده از افراد مبتلا)" نمونه‌های پیشگیری نوع اولمی‌باشد.
پیشگیری نوع دوم (Secondary Prevention)
هدف اقدامات این بعد از برنامهبهداشت روانی ، شناخت به موقع و درمان فوری و مناسب اختلال (یا بیماری) است. تمامنظریه‌ها و اقدامات درمانی نظیر "دارو درمانی،رفتار درمانی،شناخت درمانی،گروه درمانی،روانکاویو ..." در غالب این بعد از بهداشت روانی قرار می‌گیرد.
پیشگیری نوع سوم
هدف این بعد از بهداشت روانی ، بازگرداندن و حفظ تمام یاقسمتی از توانایی‌های از دست رفته فرد به علت اختلال (یا بیماری) است، تا فردبتواند به گونه‌ای مفید و سازنده به زندگی "خانوادگی ،اجتماعی و شغلی" خود باز گردد. در واقع برنامه‌های این بعد با "توانبخشی" (Rehabilitation) افراد و جلوگیری از بازگشت مجدد اختلال (یا بیماری) در فرد و حفظو پیشبرد سلامت ایجاد شده توسط درمان ، سروکار داشته ،اقدامات قبلی را تکمیلمی‌کند.
چشم انداز بحث
موضوع بهداشت روانی و تامین آن برای "مردم ، سازمانها ودولتها" بسیار مهم است، چرا که با کارایی فردی و اجتماعی افراد و در کنار آن باپیشرفت‌های "علمی ، صنعتی و..." جامعه گره خورده است. امروزه اکثر کشورها منابعزیادی را برای بهبود بهداشت روانی جامعه صرف می‌کنند و در کنار آن با تدوینبرنامه‌های جامع از "سازمانها و منابع محلی – اجتماعی" نیز استفاده می‌کنند. متاسفانهایراناز این حرکت جامعه بشری به دور مانده است.
بطوری که افراد و بیماران دچارمشکلات روحی از ابتدایی‌ترین حق خود یعنیبیمه خدمات درمانی بهداشتیمحروم هستند وتاکنون هیچگونه نشانه و حرکت موثری که نشان دهنده اهمیت بهداشت و سلامتی این افرادباشد در دولت دیده نشده است. در واقع افراد و بیماران دچار "مشکلات روحی – روانی" افراد "فراموش شده" در ایران هستند. !
تعارض و بهداشت روانی
مقدمه
بهداشتروانیانسانمتاثر ازعوامل مختلفی است که هر یک به نوبه خود سلامت روانوبهداشتروانی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهند. تعارض یکی از این عوامل مهم استکهمی‌تواندتاثیرات زیادی بر بهداشت روانی داشته باشد. در حالت تعارضفردانرژیروانیزیادی راصرف می‌کند تا یکی ازحالات وراههای مقابل خود را برگزیند. قرار گرفتن در چنین شرایطی با توجهبهاسترس‌زابودن آن قابل توجه است. معمولا انتخاب یکی از حالات موجود موجب برطرفشدناثراتمخرب تعارض می‌گردد. اما ماندن در چنین شرایطی به صورت طولانی مدتمی‌تواننداثراتفزاینده مخربی داشته باشد.
انواع تعارض و تاثیرات آن بر بهداشت روانی
تعارضاتدرانسانانواع مختلفی دارد. با اینکه خصوصیات مشترک تمامی آنها قرار گرفتن دروضعیتیاست کهفرد ناچار است از بین دو یا چند راه یکی رابرگزیند اما از لحاظ جاذبهیادافعه بینتعارضات مقاومت از بین حالاتی که فرد می‌تواند انتخاب کند برخیحالاتجاذبدارند یعنی فرد تمایل دارد آن حالات را برگزیند و در حالت دافع فرد تمایلدارداز انتخابآن راه سرباز زند.
تعارض جاذب - جاذب و بهداشت روانی
در حالت تعارضجاذب - جاذبفرد در وضعیتی قرار می‌گیرد که ناچار است از میان دو راه که هر دو برایویجذاب ومطلوب هستند یکی را انتخاب کند. و در واقع انتخاب یکی از این راههامستلزمچشم‌پوشیاز راه دیگر است. به عنوان مثال ساده‌ای تصور کنید فردی را که علاقه بهدوسریالمتفاوتی دارد که هر دو در یک ساعت واحد از دو شبکه تلویزیونی پخش می‌شوندفرددر حالتانتخاب یکی از این فیلمها برای تماشا کردن در حالت تعارض قرار دارد و بههرحال بایدتصمیم‌گیری کند و یکی را برای تماشا کردن انتخاب کند و یا هیچیک راحالتسومی وجودندارد چون فرد نمی‌تواند هر دو را در یک لحظه واحد تماشاکند.
درچنینموردی میزان استرس‌زایی این موقعیت پایین است و فرد احساس ناراحتیچندانینمی‌کند وبهداشت روانی او چندان به مخاطره نمی‌افتد. اما مواردی از زندگیوجوددارد کهانتخاب فرد اهمیت حیاتی دارد و فرد باید تصمیمی بگیرد که برای زندگی ویابخشهایمهمی از زندگی او اهمیت قابل توجه دارد. به عنوان مثال فردی که در رشتهموردعلاقه خوددر شهر دیگری پذیرفته شده است و در همان زمان شغل مورد علاقه او درشهرخودش بهاو پیشنهاد شده است. قرار گرفتن در چنین وضعیتی برای فرد آزار دهنده استتازمانی کهانتخاب درستی کرده و خود را از وضعیت خارجکند.
تعارض دافع- دافع و بهداشت روانی
در حالتیتعارضدافع- دافع بوجود می‌آید که فرد ناچار است از بین دو یا چند وضعیتی یکی راانتخابکند درحالی که به هیچ یک تمایل ندارد. مثل کسی که درد شدید بدنی دارد و اززدنآمپول همترس شدید دارد. ولی ناچار است یکی از این‌دو را که هر دو برایشناگوارهستند یکیرا انتخاب کند. در زندگی روزمره موارد زیادی از این حالت تعارضاتفاقمی‌افتدکه برخی از آنها مسائلی پیش افتاده‌تر بود. و درجه آزاردهندگی واسترس‌زاییآنها برایفرد پایین است اما مواردی نیز وجود دارند که فرد را در وضعیتبسیارناگواریقرار می‌دهند و استرس زیادی را بر او تحمیل می‌کنند. تحمل چنین وضعیتیدردفعاتمکرر یا مدت طولانی مدت اثرات مخرب بر بهداشت روانی فرددارد.
تعارض جاذب- دافع و بهداشت روانی
این قبیل تعارضاتکهفرد با یکراه یا موقعیتی روبروست که هم برای فرد جذاب و هم دافع است. انسانهادرحالاتی کهمی‌خواهند راهی انتخاب کنند که می‌دانند از برخی جهات آنها مفید وازبرخی جهاتبرایشان نامناسب است دچار چنین حالاتی می‌شوند. مثل فردی که تمایلبهازدواجدارد ولیاز سوی دیگر مشکلات بعد از آن مثلقبولمسئولیتو مشکلاتمالی حاصل از زندگیمشترک و ... او را از این کار باز می‌دارد. این نوع تعارض معمولا بیشترینمیزاناسترس رابر فرد وارد می‌سازد وبهداشتروانیاو را بهمخاطره می‌اندازد.
تاثیر بهداشت روانی برحل تعارضات
تمامی انسانهاخواهو ناخواهدر وضعیتهایی قرار می‌گیرند که حاکی از وجود تعارض در یکی از انواعآناست. اماشیوه حل این تعرضات به عواملی بستگی دارد که یکی از این عواملبهداشتروانی فرداست. افرادی که موفق به حفظ بهداشت روانی خود شده‌اند در چنین شرایطیباشیوه‌هایمناسبی به حل تعارضات آن می‌پردازند و از میزان استرس‌زاییچنینموقعیتهایی می‌کاهند. آنها از شیوه‌هایی چون مهارتهای تصمیم
|
نقش بهداشت روانی در ثبات خانواده:
|
|
|
|
خانواده جایگاه مهمی در رشد شخصیت افراد دارد. اغلبافراد دچار مشکلات مختلف شخصیتی و روانی که فاقد بهداشت و سلامت روانی هستند ازخانواده‌های ناسالم برخاسته‌اند. از اینرو در تامین بهداشت روانی افراد خانوادهجایگاهی مهمی دارد و ضروری است راهکارهای مناسب در تامین بهداشت روانی خانوادهشناسایی و به مرحله اجرا گذارده شود. در این راستا ضروریست عواملی که مخل بهداشتروانی خانواده‌ها هستند شناسایی و روشهای مقابله با آنها توصیه گردد. روشن است عدمتامین بهداشت روانی خانواده ، تلاشهای فردی برای رسیدن به اهداف و پیشرفتهای فردی واجتماعی را با مانع روبرو خواهد ساخت.
عوامل خانوادگی موثر دربهداشت روانی :
شیوه‌های ارتباطی موجود درخانواده
شبکه ارتباطی که فرد در آن قرار دارد عامل مهمی در تامینبهداشت روانی فرد هستند. از اینرو شیوه‌های ارتباطی نامناسب تاثیرات مضری روی فرد وسلامت او خواهند داشت. خانواده‌های سرد و فاقد روابط گرم و محبت آمیز ، خانواده‌هایدارای روابط خصومت آمیز ، شیوه‌های ارتباطی شدیدا وابسته معمولا ناسالم گزارششده‌اند. برقراری شیوه ارتباطی منطقی ، محترمانه و در عین حال گرم و صمیمانه مدنظرمتخصصان بهداشت روانی خانواده است.
مهارتهای زندگی اعضای خانواده و نقش آن در بهداشت روانیخانواده
لازم است تک تک اعضا خانواده با مهارتهای لازم برای زندگی آشناباشند. روشن است والدین در خانواده نقش مهمی در ترویج استفاده از مهارتهای سالمزندگی در خانواده دارند. پدران و مادران که فاقد مهارتهای مفید زندگی هستند با عدمتامین الگوی مناسب برای فرزندان مشکلاتی را برای آنها فراهم می‌کنند. به عنوان مثالکودکی که همواره دیده است والدین او در مقابل ناملایمات زندگی با پرخاشگری و منازعهبرخورد می‌کنند با احتمال بسیار بیشتری همین روش را در مسائل مربوط به خود درخانواده و حتی در بیرون از خانواده بکار خواهد بست.
از اینرو لازم استخانواده‌ها با آگاهی و کسب اطلاعات لازم در زمینه شیوه‌های صحیح مهارتهای زندگی مثلکنترل و مدیریت استرس ، برنامه ریزی برای زندگی ، مدیریت اقتصادی خانواده ، مدیریتارتباطات برون خانوادگی ، کنترل هیجانات ، آموزشهای مربوط به اجرای قاطعیت وجرات‌مندی به تامین بهداشت روانی افراد خانواده مبادرت ورزند.
اقتصاد خانواده و نقش آن در بهداشت روانیخانواده
وضعیت اقتصادی خانواده با تاثیری که در فضای کلی زندگیمی‌گذارد نقش خود را بر بهداشت روانی خانواده اعمال می‌کند. مشکلات اقتصادی اغلبموجب بوجود آمدن مشکلات دیگری برای خانواده می‌شوند و خانواده ناچارا با معنویات ومحرومیتهای در سبکهای زندگی و تصمیم‌گیری مواجه می‌شود که مجبور است با آنها دست وپنجه نرم کنند. تحقیقات نشان می‌دهد که اغلب شرایط نامناسب در فضای خانواده اعم ازمنازعه و سایر مسائل در شرایط رکود اقتصادی خانواده که خانواده با نوعی بحراناقتصادی مواجه است افزایش می‌یابد.
طبقه متوسط اقتصادی از بهداشت روانیمناسبی بهره می‌برند. در واقع مسائل اقتصادی زمینه ساز بروز مشکلات مختلف ارتباطی وروانی افراد خانواده می‌شوند و با کاهش توانمندی‌های روانی افراد مقابله با اینمشکلات را برای خانواده با مانع مواجه می‌سازند. درگیری فکری واقعی برای حل مشکلاتمالی خانواده ، مشغله ذهنی با پیدا کردن راههای افزایش درآمد خانواده اغلب به کاهشظرفیت تحمل افراد منجر می‌شوند. در این حالت فرد با کوچکترین ناملایمتی واکنشهایشدیدی ممکن است از خود نشان دهد. همچنین تلاش و تقلا برای بالا بردن در آمد خانوادهو حفظ آن با تحت تاثیر قرار دادن گرمی و صمیمیت روابط خانواده کاهش مدت زمان با همبودن اعضا نقش منفی خود را اعمال می‌کند.
ازدواجهای مناسب در تامین بهداشت روانیخانواده
در تشکیل یک خانواده سالم که بتواند از بهداشت روانی خوبیبهره‌مند گردد انتخاب مناسب و ازدواج موفق مرحله اولیه است. لازم است در ازدواج کهاولین مرحله تشکیل خانواده به شمار می‌رود و پایه‌های اساسی تامین بهداشت روانیخانواده ریخته شود. در این راستا توافق شخصیتی ، اقتصادی ، فرهنگی و فکری حائزاهمیت است که توصیه می‌شود با یاری از مشاوران و متخصصات امر صورت بگیرد. ازدواجهاینامناسب که در آن همسران از عدم همخوانی شخصیتهایشان رنج می‌برند و یا مشکلات دیگریدارند در طول زندگی مخل بهداشت روانی آنها و فرزندان خواهد بود.
|
گیری حل مسالهو ... استفاده بهینهمی‌کنند. بهداشت رواني چيزي بيش از فقدان بيماري رواني است. اغلب افراد جامعه از سلامت روان خود غافل بوده و نسبت به آن بي اعتناء ميباشند. ويژگيها و معيارهاي بهداشت روان را ميتوان اينگونه برشمرد:
1- كيفيت انديشيدن توام با آرامش با رويكردي خنثي و يا مثبت است. در مقابل انديشه پر تنش، آزار دهنده و منفي.
2- افكار بدون هيچ مقاومتي مي آيند و مي روند، بدون آنكه تنش قابل توجهي ايجاد كنند. در مقابل تفكر وسواسي و تكرار شونده.
3- فرد در زمان حال زندگي ميكند و تمام حواسش معطوف كاري است كه در حال انجامش است. در مقابل فردي كه غالب اوقات در خشم از گذشته و ترس از آينده بسر ميبرد.
4-احساس آرامش، امنيت، شفقت، شوخ طبعي، قدر شناسي، رضايت و كنجكاوي. در مقابل احساس تنش، خشم، نا امني و نفرت.
5- زندگي كنترل پذير مي نمايد. در مقابل احساسي كه زندگي از كنترل شما خارج است.
6- مشكلات قابل حل بنظر ميرسند و فرد خوشبينانه به مشكلات خود مينگرد. در مقابل مشكلات حل ناپذير بنظر رسيده و فرد بدبينانه به مشكلات خود نگاه ميكند.
7- عزت نفس و اعتماد بنفس بالا. در مقابل اعتماد بنفس پايين و احساس اضطراب و نا اميدي.
8- فرد احساس خوبي نسبت به خود دارد. فرد نقاط ضعف و قوت خود را بخوبي ميشناسد.
9- فرد اجازه نميدهد احساساتي مانند ترس، خشم، عشق، حسادت، گناه و اضطراب تمام وجودش را در برگيرند.
10-توان برقراري روابط اجتماعي و بين فردي رضايت بخش و پايدار.
11-توانايي خنديدن به خود و با ديگران.
12- فرد با وجود اختلاف عقايد، تفاوتها و كاستي ها براي خود و ديگران احترام قائل است.
13-توانايي پذيرش مشكلات و ناكاميهاي زندگي.
14- استقلال در تصميم گيري. عدم هراس از مشكلات و توانايي در حل بهنگام آنها.
15-توانايي سازگاري با محيط پيرامون و تغييرات.
16- داشتن روحيه شاد و با نشاط.
17-توانايي تامين نيازهاي شخصي.
18-توانايي لذت بردن از زندگي.
19- توانايي برقراري تعادل و توازن: ميان كار و تفريح، خواب و بيداري، استراحت و فعاليت بدني، تنهايي و معاشرت با ديگران، داخل خانه ماندن و از منزل خارج شدن.
20- انعطاف پذيري: افرادي كه داراي عقايد خشك بوده و در هيچ شرايطي حاظر به تغيير عقايد خود نيستند (حتي با استدلالهاي روشن و متقاعد كننده) در واقع خود را معرض استرس زيادي قرار ميدهند. انعطاف پذيري در انتظارات و احساسات نيز ضرروي است. افرادي كه برخي احساسات و هيجانات خود را سركوب كرده و از ابراز آنها نگراني دارند خود را در معرض بيماريهاي رواني قرار ميدهند. فرد ميبايست توانايي تغيير كردن، رشد كردن و تجربه كردن طيف وسيعي از احساسات را همگام با تغيير شرايط زندگي دارا باشد.
21- (قابليت ارتجاعي) تاب آوري: در فيزيك به توانايي بازگشت به شكل اوليه پس از خم شدن، كشيده شدن و يا فشرده شدن ميباشد. اما در روانشناسي به مفهوم بازگشت به وضعيت عادي و طبيعي پس از مواجهه با ناملايمات روزگار، تغييرات و استرسها با حداقل درد و رنج است. يعني همان تاب آوردن زير فشار رواني و حفظ ثبات احساسي و سلامت رواني. توانايي كنار آمدن با ناملايمات و سازگاري با تغييرات. بيرون آمدن از شرايط سخت. ميزان مقاومت و تحمل شما.
22-توانايي دوست داشتن و عشق ورزيدن و همچنين دوست داشته شدن.
23-خلاق و بهره ور بودن.
24- توانايي بهره گيري از قوه تخيل. خيالپردازي نيز براي سلامتي روان ضروري است. اما تا حدي كه فرد قادر باشد ميان تخيل و واقعيت تفاوت قائل شود و آن دو را از هم تميز دهد.
25-فرد احساسات خود را ميشناسد.
چند نكته براي حفظ سلامت رواني
1- مهارتهاي حل مسائل و اختلافات را فرا گيريد.
2-اعتماد بنفس و عزت نفس خود را افزايش دهيد.
3-هرگز خود را قرباني قلمداد نكنيد.
4- روشهاي مديريت زمان را بياموزيد.
5- اجازه ندهيد احساسات شما در درونتان انباشته گردند. احساسات خود را با ديگران در ميان گذاريد.
6-از بحثها و نزاع هاي غير ضروري اجتناب ورزيد.
7-عواملي كه در شما ايجاد استرس ميكنند را شناسايي كرده و مواجهه با آنها را به حداقل برسانيد.
8-تكنيك هاي تمدد اعصاب و آرامش يافتن را فرا گيريد.
9-به اطرافيان خود بي توجه نبوده و در صورت لزوم ياري دهنده آنان باشيد و در حد توانايي خود بكوشيد مشكلاتشان را رفع كنيد.
10- از زندگي خود لذت ببريد. كاري را انجام دهيد كه به آن علاقمند هستيد. جايي برويد كه دوست داريد آنجا باشيد. براي خودتان زندگي كنيد و نه براي ديگران.
11- تنها با افراد شاد و هم عقيده با خود معاشرت كنيد. جدا از افرادي كه اعتماد بنفس شما را كاهش ميدهند دوري كنيد. (افرادي كه ناعادلانه از شما انتقاد كرده و يا تحقيرتان ميكنند)
12-از كمال گرايي بپرهيزيد.هيچ كس كامل نيست.
13- براي خود اهداف معقول، واقع گرايانه و در حد توانايي تان تعيين كنيد.
14- چيزهايي كه قادر نميباشيد در خود و ديگران تغيير دهيد را بپذيريد. ديگران را همانگونه كه هستند بپذيريد.
15-خشم خود را كنترل كنيد.
16-اشتباهات خود و ديگران را مورد بخشش قرار دهيد.
17-به قدر توانايي خود كار كنيد.
18- در زمان حال زندگي كنيد. از گذشته درس بگيريد و براي آينده برنامه ريزي كنيد.
19- رژيم غذايي متعادل لازمه بهداشت روان است. از مصرف الكل وكافئين بپرهيزيد. سيگار نكشيد و فعاليت بدني را ترك نكنيد. خواب كافي داشته باشيد.
20- تاب آوري، انعطاف پذيري و ايجاد توازن را فراموش نكنيد.
21- مسئوليت زندگي خود را بپذيريد. از ديگران انتظار نداشته باشيد تمام نيازهاي شما را تامين كنند. خودتان اين كار را مي بايست انجام دهيد.
* بهداشت روان همان پندار نيك، گفتار نيك و كردار نيك است .