نقش مجلات و کتابهای کمک آموزشی در تدریس
" هر طفليبه محض اين كه به زبان مي آيد، برحسب يك تعليم الهي هرچه را مي بيند از حقيقت و سببآن جويا مي شود و كشف ماهيت آن را مي خواهد. اگر مربيان و معلمان او دانا باشند وحقايق هر چيزي را به او خاطر نشان كنند، به همان طور آن نهال انسانيت كه تازه از دلاو سر برزده است، نشو و نما گرفته، ميوه سعادت و كام دل بار مي آورد و آنچه از كمالمنتظر و سعادت اصلي خداوند متعال درباره او به اراده ازلي مقدر فرموده به آن مايلمي گردد. ولي اگر به عكس، مربيان و اولياي آن طفل بيچاره، به حكم يك بدبختي آسمانيمردمان جاهل و بي خبري باشند، سوزن در چشم دانش و تازيانه بر روي خنگ طلب آن كودكبدبخت زده، چشم بصيرتش را كور و پاي سمند طلبش را لنگ ساخته و نهال برومند اميد اورا از ريشه بر مي كنند."
جملاتي كه در آغاز سخن آمد، بخشي از مقدمه كتاب " احمد" نوشته عبد الرحيم تبريزياست كه يك قرن پيش منتشر شد. اين كتاب به صورت پرسش و پاسخ تنظيم شده ، حاوي مفاهيمپايه علم و فن است و به قول مولف " از زبان اطفال در لباسي كه متعلمان را به كارآيد و مبتديات را بصيرت افزايد" نگارش يافته است. به راستي كه چنين بوده و همينگونه است.
كتاب احمد را مي توان نخستين كتاب كمك آموزشي دانست كه به شيوه اي نوين و بااهداف آموزشي از پيش تعيين شده به زباني بسيار ساده نوشته شده است. مولف اهدافآموزشي هر فصل را در ابتداي آن معرفي كرده است و پيش از پرداختن به يك مفهوم علمييا فني، نخست با طرح كردن يك داستان يا توصيف يك موقعيت خاص، توجه خواننده را به آنمفهوم جلب مي كند. سپس پرسش ها از سوي كودكي به نام احمد مطرح مي شوند و نويسنده درمقام پدر با آنها پاسخ مي دهد.
ويژگي هايي كه برشمرديم همراه با سادگي و گيرايي بيان و پرهيز كردن از گزافهگويي، كتاب احمد را اثر كمك آموزشي جاودانه اي ساخته است كه با در نظر گرفتن قدمتآن، به كار بردن واژه شاهكار براي توصيف آن شايسته مي نمايد.
اكنون كه يك قرن از انتشار كتاب احمد مي گذرد، انتظار داريم وضعيت كتاب هاي كمكآموزشي در كشور ما كه وضعيت چاپ و نشر و تعداد دانش آموزانش با دوران عبد الرحيمتبريزي قابل مقايسه نيست، بسيار دلگرم كننده و آن گونه باشدكه تبريزي اميد داشتهاست ؛ يعني، " ذهن ابناي وطن در ابتداي تعليم في الجمله باز و روشن شده، در آتي ازبراي تعليم فنون عاليه مستعد شوند."
براي اين كه ببينيم آيا چنين شده يا نه، بهتر است نخست با مرور برخي از كتاب هايكمك آموزشي كه در جهان پيشرفته منتشر مي شوند، با ويژگي هاي كتاب هاي كمك آموزشيبيشتر آشنا شويم.
ويژگي هاي كتاب هاي كمك آموزشي
به طور كلي، كتاب هايي را كه براي كودكان و نوجوان منتشر مي شود ، به دو دستهكتاب هاي داستاني( Fiction ) و غير داستاني( Non-fiction ) تقسيم مي كنند. كتاب هايغير داستاني نيز در دو گروه اصلي جاي مي گيرند؛ كتاب هايي كه بيشتر با هدف دانشافزايي و ترغيب كردن دانش آموزان به فراگيري علم نوشته مي شوند و به طور معمولبرنامه آموزش خاصي را دنبال نمي كنند. اين كتاب ها در كشور ما به كتاب هاي علميمشهور شده اند. گروه ديگر، شامل كتاب هايي است كه بر اساس برنامه آموزشي خاصي نوشتهمي شوند و هدف اصلي آنها كمك كردن به تحقق اهداف آن برنامه آموزشي است. اين گونهكتاب ها را مي توانيم كتاب هاي كمك آموزشي( Curriculum supplement ) بناميم.
توجه داشته باشيد هرچند كتاب هايي كه از آنها با عنوان كتاب هاي علمي ياد كرديم،برنامه آموزشي خاصي را دنبال نمي كنند، اما يكي از مهمترين هدف هاي برنامه آموزشيرا ، يعني پرورش كنجكاوي و ترغيب دانش آموزان به فراگيري دانش، به خوبي برآورده ميكنند و برخي از آنها با يك كتاب صرفا علمي تفاوت هاي قابل ملاحظه اي دارند و بهاصطلاح با ديد آموزشي نوشته شده اند. در اين جا، منظور ما از كتاب هاي كمك آموزشياين گونه كتاب ها نيز هست.
كتاب هاي كمك آموزشي را از جهت محتوا و ساختار مي توان بررسي كرد. در ادامهمهمترين ويژگي هاي اين كتاب ها برشمرده مي شود.
براي تقويت برنامه آموزشي نوشته مي شوند
از لحاظ آموزشي، حركت در چارچوب برنامه يا استاندارهاي آموزشي مهمترين ويژگيكتاب كمك آموزش است. براي مثال، به تازگي بنياد ملي بهداشت امريكا( NIH ) با همكاريموسسه مطالعاتي برنامه آموزش زيست شناسي( BSCS ) مجموعه كتاب هاي كمك آموزشي ويژهاي را براي دانش آموزان پايه هاي مختلف منتشر كرده است. در پيشگفتار كتاب هاي اينمجموعه چنين آمده است:" اين كتاب كمك آموزشي يكي از كتاب هاي مجموعه كمك آموزشيبنياد ملي بهداشت است كه دانش پزشكي و كشفيات پژوهشي را از آزمايشگاه هاي اين بنيادبه كلاس ها مي برد. بنياد ملي بهداشت نقش حياتي در سلامت امريكايي ها ايفا مي كند وتلاش مي كند توجه به پژوهش، دانش و شغل هاي مرتبط با پزشكي را بيشتر كند. از اينرو، اداره آموزش علمي را به وجود آورديم تا در اين راه به پربار شدن برنامه هايآموزشي و پيشرفت سواد علمي كمك كند.
ما اين مجموعه كمك آموزشي را براي كامل كردن برنامه هاي آموزش علوم فعلي كشورتنظيم كرده ايم و تلاش كرده ايم با استانداردهاي ملي آموزش علوم ( National Science Education Standards ) سازگاري داشته باشد. اين مجموعه را گروهي از معلمان،دانشمندان، متخصصان علوم پزشكي از 25 ايالت كشور همراه با پژوهشگران بنياد مليبهداشت و متخصصان برنامه ريزي آموزشي موسسه مطالعاتي برنامه آموزش زيست شناسي تنظيمكرده و بارها آن را آزمايش كرده اند."
از اين پيشگفتار يكي ديگر از ويژگي هاي كتاب هاي كمك آموزشي را مي توان دريافت؛يعني، كتاب هاي كمك آموزشي به صورت گروهي و با تركيبي از معلمان، دانشمندان ومتخصصان برنامه ريزي آموزشي تهيه مي شوند و پيش از انتشار بارها مورد آزمايش قرارمي گيرند.
تكميل كننده كتاب درسي هستند
از ويژگي هاي ديگركتاب هاي كمك آموزشي، كه در اين پيشگفتار هم به آن اشاره شدهاست، ايفاي نقش مكمل برنامه آموزشي يا كتاب درسي است. البته، كتاب درسي را از اينجهت ذكر كرديم، كه در كشور ما برنامه آموزشي در كتاب درسي وزارتي خلاصه مي شود.
نقش مكملي كتاب هاي كمك آموزشي به شيوه هاي متنوعي ايفا مي شود. همان طور كه ميدانيد، در بيشتر كتاب هاي درسي مفاهيم به صورت حقايق علمي بيان مي شوند. البته درسال هاي اخير در تمام نظام هاي آموزشي تحولاتي به سمت آموزش فرايند علم و نحوه شكلگيري و به دست آمدن يك مفهوم علمي رخ داده است. باوجود اين، كتاب هاي درسي به علتحجم محدود و مفاهيم گوناگوني كه بايد به دانش آموز منتقل شود، به تنهايي نمي تواننداز عهده اين هدف برآيند. كتاب هاي كمك آموزشي فرصتي براي پوشش دادن اين هدف هستند.
كتاب هاي كمك آموزشي با پرداختن به تاريخچه و فرايند شكل گيري مفاهيم علمي، دانشآموزان را براي ايفاي نقش هايي مشابه نقش آفرينان دست يابي به آن مفاهيم آماده ميكنند. به علاوه، با معرفي دانشمندان و پژوهشگراني كه براي دست يابي به مفاهيم علميتلاش كرده اند،ميراث فرهنگي و علمي پرباري را به نسل آينده منتقل مي كنند.
با شيوه هاي جذاب تري به موضوع مي پردازند
كتاب هاي كمك آموزشي به شيوه ديگري نيز به تقويت برنامه هاي آموزشي كمك مي كنند. شيوه پرداختن به مفاهيم علمي در كتاب هاي درسي بسيار رسمي است. كتاب هاي كمك آموزشيمي توانند از شيوه هاي جذاب تري به موضوع ها بپردازند. براي مثال، مي توانند برخيمفاهيم را به زبان طنز و كاريكاتور معرفي كنند. مجموعه راهنماي كارتوني انتشارات Perennial كه به مفاهيم پايه فيزيك، ژنتيك، آمار و محيط زيست مي پردازد، از اينجمله است.
كتاب هاي كمك آموزشي مي توانند از سرگرمي نيز براي انتقال مفاهيم علمي و آموزشيكمك بگيرند. براي مثال، در مجموعه موميايي ها كه انتشارات Kingfisher منتشر كردهاست، ضمن گذشتن از مازها، حل كردن معما و انجام دادن سرگرمي هاي ديگر، با تاريخ مصرو نحوه موميايي كردن جسد آشنا مي شويم. البته، از سرگرمي به عنوان محمل آموزش درمجلات كمك آموزشي بيشتر استفاده مي شود.
كتاب هاي كمك آموزشي از لحاظ تصوير سازي و صفحه آرايي نيز جذابيت ويژه اي دارند. البته، در كتاب هاي درسي نيز به اين ويژگي توجه مي شود، اما در كتاب كمك آموزشيمورد توجه بيشتري است. هر فردي ،حتي اگر زبان خارجي هم نداند، با ورق زدن يك كتابكمك آموزشي خارجي مجذوب آن مي شود.
مفاهيم را به صورت غير متمركز عرضه مي كنند
در سال هاي اخير صفحه آرايي كتاب هاي كمك آموزشي تحول شگرفي پيدا كرده است. اغلبكتاب هايي كه تا چند سال پيش چاپ مي شد، از متن و تعدادي تصوير تشكيل شده بود كهضميمه متن محسوب مي شدند. چنين ساختاري كه در آن حجم عمده مفاهيم در متن متمركز ميشود و تصويرها بخش كمكي و توضيح دهنده مفاهيم متن هستند، در بسياري از كتاب هاي كمكآموزشي و علمي وجود داشت و هنوز هم به حيات خود ادامه مي دهد.
اما ساختار فرا متني صفحات اينترنتي كه در آن مفاهيم در چارچوب يك متن اصليمتمركز نمي شوند و مخاطب امكان انتخاب بيشتري دارد( بين مقالات، درون يك مقاله وحتي درون يك پاراگراف ) باعث شده است ساختار غير متمركز مورد توجه نويسندگان وناشران كتاب هاي علمي و آموزشي قرار گيرد. چنين ساختاري، كه مي توان از آن به عنوانتاثير اينترنت بر ساختار كتاب نام برد، حتي بر كتاب هاي درسي هم تاثير گذاشته است وساختار فرهنگنامه ها را زير و رو كرده است.
براي مثال، در فرهنگنامه كودك و نوجوان انتشارات Kingfisher ، مقاله هر مدخل درقالب چند پاراگراف تنظيم شده است كه هر كدام در عين ارتباط با يكديگر به صورت مستقلنيز قابل استفاده اند. به علاوه، بخش قابل ملاحظه اي از مفاهيم به كمك تصوير هايجذاب و كنار نويس آنها انتقال داده مي شود. البته، اين تصاوير، مانند بسياري ازكتاب هايي كه هر روز مي بينيم، فقط براي توضيح مفاهيم معرفي شده در پاراگراف هاعرضه نشده اند، بلكه خود به عنوان بخشي مجزا به فهم موضوع هر مدخل كمك مي كنند.
در اين ساختار غير متمركز لازم نيست خواننده از اول تا آخر يك متن را بخواند تابا مفهوم مورد توجه خود بيشتر آشنا شود، بلكه به او حق انتخاب بيشتري داده مي شودتا با توجه به نياز و حوصله اش مطالعه كند.
كتاب هاي كمك آموزشي در ايران
اكنون كه با ويژگي ها، ساختار و مراحل تهيه كتاب هاي كمك آموزشي بيشتر آشناشديد، به نظر مي رسد تا حدودي فاصله كتاب هاي به اصطلاح كمك آموزشي كشورمان را بااستانداردهاي جهاني درك كرده باشيد. در واقع، صرف نظر از حركت هاي خودجوش قابلستايشي كه طي يك قرن پس از انتشار كتاب احمد صورت گرفته است (متاسفانه در اين جافضاي كافي براي پرداختن به آنها وجود ندارد وخوانندگان محترم روزنامه شرق مي توانندبراي آگاهي بيشتر از اين گونه تلاش ها به بخش آموزش در ايران پايگاه اينترنتي جزيرهدانش www.iransciland.com مراجعه كنند) روند توليد كتاب هاي كمك آموزشي مناسب دركشورمان نهادينه نشده است. به نظر مي رسد عوامل زير در به وجود آوردن اين مشكل سهيمباشند:
1. دانش در ايران جايگاه واقعي خود را ندارد. يكي از همكارانمعلم مي گفت براي علاقمند كردن برادر كوچكترم به دانش، كتاب كمك آموزشي جالبي را كهترجمه شده بود به او دادم تا مطالعه كند. چند روز بعد كه از كتاب پرسيدم و اين كهچرا هنوز آن را نخوانده است. با اين پاسخ رو به رو شدم:" شما كه علاقمند بوديد و صدتا كتاب مثل اين را مطالعه كرديد، به كجا رسيديد؟" ابتدا خواستم برايش از اهميت علمبگويم و به اصطلاح به راه راست هدايتش كنم، اما اندكي به پاسخ او فكر كردم و آن رامنطقي يافتم.
به راستي آنان كه راه دانش را برگزيده اند در كشور ما چه جايگاهي دارند؟ منظورفقط ماديات نيست و از معنويات هم فقط تعريف و تمجيد كردن و ثواب اخروي مد نظر نيست. منكر ثواب اخروي نيستيم، اما نمي توان به بهانه ثواب اخروي وظيفه جامعه و حكومت رادر قبال اهل دانش ناديده گرفت.
دانشمندان ما بايد از شرايط مطلوب مادي برخوردار باشند تا با فراغ بال به پژوهشبپردازند. اما مهمتر از آن، پذيرفتن سخن دانشمند در همه اركان جامعه است. اگر درجامعه اي سخن غير كارشناسانه كه ممكن است پوشش به ظاهر علمي هم داشته باشد، بر سخنو طرح كارشناسانه كه حاصل تلاش علمي است، برتري داشته باشد و شايسته اي مجبور باشدخود را با افكارنادرستي وفق دهد، پيشرفت علمي كه زمينه پيشرفت هاي ديگر است، محققنخواهد شد. در اين صورت آموزشگر و نويسنده علمي چه گونه دانش آموز را به دانش ترغيبكند؟ در اين حالت، كتاب كمك آموزشي مناسب هم جواب گو نيست.
2. نويسنده از حقوق اوليه هم محروم است. نويسنده براي خلق يكاثر مناسب علاوه بر دانش و مهارت به آرامش فكري نياز دارد، به طوري كه بتواند انرژيخود را براي اثر خرج كند. در كشور ما نويسندگان برجسته اي در زمينه كتاب هاي علمي وآموزشي وجود دارد كه متاسفانه انرژي مفيدشان صرف گذران زندگي مي شود.
اغلب ناشران به علت مشكلاتي كه خود دارند، سهم قابل ملاحظه اي را براي نويسندهدر نظر نمي گيرند و به جز معدودي نويسنده علاقه مند، گرايش به انجام كارهاي مناسببه نحو چشمگيري ديده نمي شود.
3. صنعت چاپ و نشر نداريم. براي كتاب خوب بايد هزينه كرد. كتابكمك آموزشي تا حدود زيادي به تصوير سازي و كيفيت مطلوب چاپ وابسته است. وقتي چاپ ونشر به سختي به پيش مي رود، كدام ناشر مي تواند براي تصوير سازي تخصصي هزينه كند وكدام تصوير گر به تخصص گرفتن در زمينه تصوير سازي علمي ترغيب مي شود. همين معدودكارهاي مناسبي هم كه عرضه مي شود، حاصل نپذيرفتن حق كپي رايت و اسكن كردن بي مهابايمحصولات ديگران است كه البته اين امر نيز مانع رشد تصويرگري تخصصي و حرفه اي شدننشر شده است.
4. آموزش كار چندان تخصصي محسوب نمي شود. تغيير و تحولاتشتابزده در آموزش و پرورش، كه به جريان كتاب هاي كمك آموزشي آسيب جدي وارد مي كند،تاحدود زيادي حاصل كمبود نيروي متخصص است. البته، نيروهاي باتجربه و خوش فكري درآموزش و پرورش داريم، اما تعداد افرادي كه به صورت آكادميك در شاخه هاي مختلف آموزشتحصيل كرده باشند، بسيار اندك هستند. جاي متخصص آموزش شيمي( نه كارشناس شيمي)،متخصص آموزش زيست شناسي، متخصص آموزش فيزيك يا متخصص آموزش علوم كه هركدام تا مقطعدكترا در دانشگاه هاي خارج تدريس مي شوند، در آموزش و پرورش ما خالي است. در آموزشو پرورش ما تعدادي معلم باسابقه و علاقمند وجود دارد كه به همراهي تعدادي متخصصجوان در شاخه هاي مختلف آموزش نياز دارند.
5. برنامه آموزشي و استانداردهاي تعريف شده اي وجود ندارد. متاسفانه هنوز استانداردهاي آموزشي تعريف شده اي نداريم و به جاي آن كهكتاب ها براساس برنامه آموزشي نوشته شوند، برنامه آموزشي براساس كتاب درسي نوشته ميشود. در اين سال ها به محصولات آموزشي ديگران توجه داشته ايم نهبه فرايندي كه به توليد آن محصولات انجاميده است. تا ديروز كتاب ها محتوا محور وكلاس ها معلم محور بودند و امروز همه جاي دنيا به كتاب هاي فعاليت محور و به كلاسهاي دانش آموز محور روي آورده اند. ما هم نبايد از اين قافله عقب بمانيم، پس تلاشمي كنيم به سرعت همين گونه شويم. آيا تا كنون مطالعه اي صورت گرفته است كه كشورهايموفق با چه فرايندي و با چه راهكارهايي گذر از يك رويكرد آموزشي به رويكرد ديگر رابا موفقيت نسبي طي كرده اند؟ ما بر آموزش فرايند علم تاكيد مي كنيم، اما فراينديعمل نمي كنيم.
6. همه راه ها به كنكور ختم مي شود. در پايان به عامل اصليرسيديم. تا زماني كه كنكور وجود دارد يا حداقل تا زماني كه به همين شيوه برگزار ميشود، همين كتاب هاي به اصطلاح كنكوري براي دانش آموزان ما كفايت مي كند! دانش آموزيكه مي خواهد در پايان تحصيلات متوسطه به چند پرسش چهار گزينه اي پاسخ دهد، چه نيازيبه يادگيري فرايند علم دارد. چه نيازي دارد كه او را با پرسش هاي باز( پرسش هايي كهپاسخ سر راستي ندارند و خلاقيت دانش آموز را به كار مي گيرند) به تفكر واداريم. چهجاي اين شعار ها كه " هدف آموزش پر كردن ذهن نيست، بلكه نظم بخشيدن به آن است، "
پس اگر كتاب كمك آموزشي مناسب كم داريم، علت اين است كه به آن كمتر نياز داريم. به خاطر داشته باشيم: “دانش آموزان آن چه را مي آموزند كه دغدغه آن را دارند و ازكساني مي آموزند كه دغدغه آن را دارند و كساني كه دغدغه آنان را دارند.” به راستيدغدغه چه چيزي را داريم؟
چشم انداز
برگذاري چند دوره جشنواره كتاب هاي كمك آموزشي ومعرفي كتاب هاي برتر، هر چند بهنظر نمي رسد به تحول شگرفي در وضعيت كتاب هاي كمك آموزشي منجر شود، اما مي تواندمسكني بر دردي جانكاه باشد. تعريف دقيق تر شاخص هاي داوري ، حمايت بيشتر ازنويسندگان و ناشران آثار كمك آموزشي مناسب، تبيين نقش و جايگاه كتاب هاي كمك آموزشي در برنامه هاي آموزشي فعلي و راهنمايي معلم براي استفاده بهتر از اين كتاب هادر كلاس درس، اثربخشي اين مسكن را تقويت مي كند.