«الگوي ماركسيستي دگرگوني اجتماعي-تاريخي»

(بري ،1380: 87)

 به نظر ماركس، بيشترين سعي در حوزه نيروهاي مولد بايد صورت گيرد چون اگر رابطه انسان با طبيعت حل شود. رابطه انسان باانسان نيز حل خواهد شد.

به طور كلي مي توان گفت،در افكار ماركس دو نوع نگرش در زمينه محيط زيست به چشم مي خورد.در ابتدا نظريه ماركسيستي سراپا ضد محيط زيست بوده و با نظريه مالتوس مخالفت شديدي داشت ومعتقد بود «نظريه مالتوس فقط توجيهي ايدئولوژيك بودكه نقاب پژوهش علي بر چهره داشت ومالتوس نماينده طبقات زمين دار بود و نظريه جمعيت وي حمله اي بود به تهيدستان شهري و دفاع از وضعيت سياسي موجود» (بري ،1380: 84) ،نظريه ماركسيستي تا زماني كه بر محدوديت طبيعي يا مطلق توسعه اقتصادي تاكيد نداشت كاملا مخالفت ديدگاه زيست محيطي بودوپرداختن به آن را ضد روشنگري ومخالفت با صنعتي شدن مي دانست.

با بررسي نظريه مذكور، مي توان نتيجه گرفت كه ماركس عليرغم آن كه از خصلت سرمايه دارانه جامعه صنعتي انتقاد داشت اما فرايند صنعتي شدن وتوسعه تاريخي –اجتماعي آن وهمچنين بهره كشي از محيط، درراه خدمت رساني به انسان را قبول داشت.

 

جامعه شناسي كلاسيك در زمينه محيط زيست ورابطه انسان با آن نظر چنداني نداشت. تنها محيط را در برابر فرهنگ قرارداد و رابطه اين 2 را محتوم مي دانست بدين معني كه با اراده انسان تغيير نمي يابد و بنا به اظهار گولد بلات «جامعه شناسي كلاسيك كه در پي ريشه يابي تخريب زيست محيطي نبود بلكه بر آن بودكه چگونه جوامع پيش مدرن اسير محيط زيست هاي طبيعي خود بودند و جامعه هاي نو چگونه بايستي از اين محدوديت ها فراتر روند.» (بري 1380: 102).

 

 به منظور بررسي رابطه انسان ومحيط طبيعي در دوره مدرن، به شيوه هاي برخورد، مفهوم سازي وواكنش نظريه پردازان قرن بيستم نسبت به اين مساله اشاره مي شود.

 

پس از وارد آمدن انتقادات گوناگون بر پيكره نظريه هاي كاركرد گرايي ساختاري در خصوص تحليل وتبيين پديده هاي اجتماعي، نظريه تركيبي كاركردگرايي ساختاري مطرح گرديد. در اين ديدگاه ضرورتي بر به كارگيري دو واژه با يكديگر وجود ندارد، چرا كه ميتوان ساخت هايي را در نظر گرفت، بدون آن كه پيامدهاي آن مدنظر باشد و نيز ممكن است كاركردهاي زيادي مطرح باشند ولي ساخت نداشته باشند.اما آنچه در اين بررسي حائز ارزش است رابطه اجزاي يك نظام اجتماعي با كل نظام اجتماعي است.«در اين نظريه هر جزيي از نظام اجتماعي در ارتباط با اجزاي ديگر نظام و دركل جامعه در نظر گرفته مي شود به گونه اي كه هر تغييري دريكي از اجزا موجب تغييرهايي در اجزاي ديگر نظام مي شود، تا آن كه توازن دوباره در كل نظام اجتماعي برقرار ميگردد.

اگر اين تعادل وتوازن دوباره برقرار نشود سراسر نظام احتمالا دگرگون خواهد شد.» (ريتزو،1374 :182) .مفهوم تعادل وتوازن در اين ديدگاه به معناي ايستايي آن نيست،‌بلكه بيانگر آن است دگرگوني محسوس نمي باشد.

به منظور بررسي دقيق تر مساله، به آرا تالكوت پارسونز ورابرت كي مرتون اشاره مي شود.

 

پارسونيز در بحث از كنش اجتماعي، كاركرد را مجموعه فعاليتهايي مي داند كه نيازهايي از نظام رابرآورده كند و براين اساس دو دسته نياز دروني و بيروني را مطرح ميسازد كه در ارتباط با اين نيازها، چهار ابزار ولوازم كاركردي:انطباق، دست يابي، به هدف انسجام وحفظ الگو را مشخص نموده و در ارتباط با اين چار ابزار كاركردي خرده نظام هاي فرهنگي، شخصيتي ،اجتماعي وارگانيسم زيستي اشاره مي نمايد ومعتقد است در درون هر سيستم بين عناصر گوناگون، تبادل اطلاعات وانرژي صورت مي گيرد. البته همه عناصر ازانرژي و اطلاعات يكساني برخوردار نيستند به گونه اي كه برخي عناصر از انرژي بيشتر و برخي ديگر از اطلاعات بالاتري برخوردارند كه از نظر وي مهمترين عنصر، خرده نظام فرهنگي است كه از اطلاعات بيشتري برخوردار است و در راس نظام كنش وي جاي دارد وبر اين باور است كه در نظام ،تغيير اساسي زماني ايجاد مي شود كه در «فرهنگ »جامعه تاثير بگذارد.

«همچنان كه پيش از اين ديده ايم نظام فرهنگي بر تارك نظام كنش پارسونز جاي دارد و او در (1966) خودش را يك «جبرگراي فرهنگي » ناميده بود. (ريتزر 1374: 138).

پارسونز با تشريح نظام كنش، رابطه فرد و جامعه يا سطح خرد وكلان را به صورت متقابل مشخص مي نمايد. همان گونه كه رفتار فرد مشروط به شرايط ساختاري وكلان جامعه است وقواعد اجتماعي، حيطه كنش وي را مشخص مي نمايد از سوي ديگر، الگوي عملي را كه افراد دنبال مي كنند، قواعد جامعه را تغيير خواهد داد.

با بررسي ديدگاه پارسونز مي توان نتيجه گرفت كه مهم ترين عامل اجتماعي اثر گذار بر آلودگي هاي زيست محيطي جامعه ايران «فرهنگ » است كه با دروني شدن باورها و هنجارهاي حفظ و بهسازي محيط زيست در افراد مي توان در جهت رفع آلودگي هاي زيست محيطي تلاش نمود و در صورتي كه قواعد و هنجارها معقول ومتناسب نباشد به تدريج به دست فراموشي سپرده مي شود. به همين جهت بايستي موانع قانوني شناسايي ورفع گردد.

(رابرت، كي.مرتون[12]) مرتون دركتاب «ساخت اجتماعي و بي هنجاري» دو عنصر ساختاري را درحيات اجتماعي تعيين كننده مي داند:

حال، اگردر جامعه دو عنصر مذكور با هم هماهنگ باشند، در جامعه نظم و هم سازي اجتماعي ايجاد خواهد شد، ولي در صورت ناهماهنگي بين اهداف و وسايل، جامعه دچار عدم تعادل وناهنجاري مي شود كه از نظر مرتون شكلهاي گوناگون ناهنجاري عبارتنداز: مناسك گرايي[13]،واپس گرايي[14]،شورش و طغيان[15]،بدعت و نوآوري[16] كه در نمودار زير به آن اشاره مي شود.

 

 براساس يافته هاي نظريه مرتون، چنانچه رابطه بين فرهنگ و اجتماع دقيقا مودر شناسايي قرار گيرد و ميتوان الگوي انحراف را پيش بيني كرد يعني ، در صورتي كه در بعد فرهنگي، اهداف معرفي شوند ولي اجتماع قادر نباشد امكانات مناسب را براي تحقق آن فراهم نمايد در ان جامعه افراد خود را ملزم به رعايت هنجارهاي جامعه نخواهند كرد ونهايتا هنجارشكني و بدعت صورت مي گيرد كه بدين جهت به منظور بررسي مساله آلودگي هاي زيست محيطي براساس نظريه مرتون بايستي به توازن و تناسب اهداف فرهنگي باامكانات موجود در جامعه توجه نمود ودرصورتي كه اين دو دچار عدم تناسب گردند بروز مساله اجتماعي مذكور قطعي خواهد بود.

براساس يافته هاي نظريه كاركردگرايي ساختاري، براي تحليل ساختارها و كاركردهاي مساله آلودگي زيست محيطي درايران بايستي به ترتيب زير اقدام نمود:

 

نظريه تضاد، از جامعه اي با نظام اجتماعي نااستوار ومتشكل از گروه هاي مخالف وداراي منافع متفاوت مي كند كه «رقابت وانواع خاص برخورد ميان گروه ها،شرايط زمينه ساز اين گونه تضادها هستند و تضاد ارزش ها متواترا گروه ها را به دو قطب مخالفت مي كشاند وبه شفافيت ارزش هاي آن ها مي انجامد وراه حل به شكل اعمال زور، چانه زني يا حصول توافق ظاهر مي شوند.» (صديق سوستاني، 1382 :167 ). كه بر اين اساس مي توان گفت رويكرد تضاد درصدد پاسخ گويي به سوالات زير خواهد بود:

به اختصار مي توان گفت، هدف از انتخاب رويكرد تضاد، بررسي وضعيت زيست محيطي جامعه ايران است. چرا كه برخي از گروه هاي ذي نفع كه داراي علايق و ارزش هاي مشتركي هستند، بسياري از امتيازات خاص را به انحصار خود درآورده و ضمن برخورداري از پشتوانه هاي قانوني در جهت بهره وري هر چه بيشتر از امكانات ومنابع طبيعي و آلوده نمودن آن اقدام مي كنند.

 

رالف دارندورف[18]:

وي با بينش تركيبي، جامعه را داراي دو بعد نظم و تضاد مي داند كه جامعه شناس بايد به تحليل علمي هر دو بعد بپردازد.اما دارندورف، بعد تضاد را در نظر مي گيرد ومعتقد است، يكي از مسايل اساسي جامعه شناسي، نابرابري است كه براي تشريح نابرابري در نظام اجتماعي اشاره مي دارد كه : هر نظام اجتماعي داراي ساخت است كه در درون آن سلسله مراتبي از نقش هاي گوناگون حاكم مي باشد كه به تدريج اين سلسله مراتب به سلسله مراتبي از نقش هاي گوناگون حاكم مي باشد كه به تدريج اين سلسله مراتب به سلسله مراتب اقتدار تبديل مي شود. به اين معني كه ، عده اي صاحب اقتدار و عده ديگر تابع اقتدار خواهند بود كه با نهادينه شدن آن ، نابرابري صورت ميگيرد و نابرابري نيز به بهره كشي وسوء استفاده تبديل ميشود و در نتيجه ،تنش بينآن دو، تغيير ايجاد مي نمايد. البته اگر تغييردر جهت مثبت مديريت شود،‌ به رهايي ،آزادي، توسعه وتكامل مي انجامد واگر در جهت منفي باشد ، مخرب خواهد بود.

به اختصار مي توان گفت، دارندورف به بررسي نابرابري در ساختار اجتماعي توجه دارد وعلت اصلي تضادهاي موجوددر جامعه را ناشي از توزيع نابرابر اقدارميان دو گروه در هر نظام اجتماعي مي داند. به گونه اي كه صاحب اقتدار با برخورداري از حمايت قانوني، حمايت ايدئولوژيك وارتباط، تبديل به گروه ذينفع ميشود ودر واقع اقتدار افراد، ناشي از سمت آنهاست نه خود افراد، كه وجود چنين امري در مولفه هاي اقتصادي ومديريتي جامعه ايران مشهود است، به گونه اي كه تقسيم نابرابر قدرت وتفويض سمت ها به گروه هاي ذينفع، موجب شكل گيري وضعيت نامطلوب اقتصادي، اجتماعي وسياسي براي ديگر گروه ها شده و ميزان گرايش به ترك محيط (مهاجرت) را در افراد افزايش مي دهد. چنانچه در جامعه مورد بررسي در تحقيق حاضر اين مساله به وضوح مشهود ميباشد.

 

پس از جنگ جهاني اول، عده اي از صاحبنظران به دليل تحولات گوناگون خاص آن زمان و به منظور بازنگري ديدگاه هاي سنتي ومكاتب رسمي نظم و تضاد، در دانشگاه فرانكفورت ،هسته اصلي اين مكتب را تشكيل دادند، اماامروزه، نظريه انتقادي فراتر از مكتب فرانكورت رشد نموده است كه به اختصار مي توان وجوه مشترك انديشمندان اين نظريه را به شرح زير بيان نمود:

 

ديدي انتقادي نسبت به سرمايه داري، سوسياليزم، فونكسيوناليسم (نظم) و ماركسيسم دارند و در عرصه اجتماعي وفكري به منظور تلفيق نظم وتضاد، فرد وجمع و… تلاش نمودند.

 

از روش تفسيري استفاده مي كنند واز اثبات گرايي نقد مي كنند ومعتقدند واقعيت ها را نمي توان به عنوان شي درنظر گرفت، چون پديده هاي اجتماعي جدا از افراد نيستند.

هدف جامعه شناسي: درك و فهم حيات اجتماعي و نقد وضعيت موجود براي رسيدن به وضع مطلوب است.

اغلب انديشمندان اين رويكرد نظري در تلاشند مسايل مبتلا به مردم را كشف و به نقد از تبعيض جنسي، سوء استفاده از قدرت، نابرابري، فقر، از خودبيگانگي وجنگ بپردازند.

تحقيق حاضر، درصدد است از دريچه رويكرد انتقادي وضعيت موجود آلودگي هاي زيست محيطي را در حوزه روبط اجتماعي نقد نمايد.

وي از جمله جامعه شناسان انتقادي وراديكال مي باشد كه به نقد ديدگاه هاي مختلف مي پردازد، كه در ابتدا در طرح ديدگاه خود، اشاره به سطوح گوناگون جامعه مي كند كه سطح خرد و كلان (ساختاري) مي باشد كه جامعه شناس در بررسي مسايل اجتماعي بايد ضمن بهره مندي از بينش جامعه شناس د ربررسي مسايل را در سطح بنيادي و ساختاري تحليل وآنگاه با روشي تاريخي و تطبيقي بررسي نمايد زيرا در سطح تاريخي روشن مي گردد ما چه مقطعي از تاريخ اين پديده هستيم. بنابراين، چنين مطالعه اي عميق خواهد بود و در مطالعه تطبيقي نيز به ما بينش ميدهد كه مساله اجتماعي خاص در كشورهاي گوناگون چگونه است؟

ميلز پس از آن يادآور مي شود كه جامعه شناس با تحليل وبررسي مساله ،بايد مردم را آگاه نمايد وعلل و پيامدهاي آن راگوشزد نمايد، بدين ترتيب چنين برخوردي با مساله اجتماعي، انتقادي خواهد بود.

در بررسي آلودگي هاي زيست محيطي در جامعه ايران، تحقيق حاضر بر‌ آن است به شرايط ساختاري شكل دهنده آن توجه نموده وزمينه هاي تاريخي وفرايند ايجاد آن را مورد مطالعه قرار دهد و با تحليل مساله مزبور عوامل اجتماعي موثر بر آن را به همگان گوشزد كند.

 

«ديالكتيك روشنگري» به مدرنيته و عقلانيت ابزاري انتقاد مي كنند و روشنگري را دچار تضاد مي دانند زيرا با حاكميت تكنولوژي بر زندگي انسان مدرن و با استفاده ابزاري از محيط طبيعي ، رابطه انسان ومحيط طبيعي مختل گرديده به گونه اي كه جهان طبيعي را تا زماني ارزشمند ميداند كه برايش سودمند باشد و چنين نگرشي محيط طبيعي را دچار تباهي نموده است واميدي به نجاتش نيست.

براساس نگرش آدرنو و هوركهايمر در جامعه ايران نيز، استفاده ابزاري از محيط طبيعي و تخريب و آلودگي آن به چشم مي خورد تا آن جا كه بسياري از جنگل ها ، مراتع،باغ ها و منابع طبيعي و.. در معرض تباهي قرار گرفته و صورت ناخوشايندي از استفاده ابزاري از طبيعت را نمايان مي سازد البته بر خلاف ديدگاه بدبينانه صاحبنظران مذكور اميدي به نجات آن هست.

 

تكنولوژي را عامل اصلي شكل دهي جامعه مدرن مي داند به گونه اي كه درچنين جامعه اي درحوزه فردي، آزادي دروني انسان ودرحوزه روابط اجتماعي، تفكر انتقادي اوسلب شده است كه سرانجام چنين جامعه اي استبداد وفاشيست خواهد بود. البته با ديد خوش بينانه خود معتقد است به وسيله نيروي فكر وانديشه واز طريق انقلاب و اصلاح مي توان،چنين جامعه اي را نجات داد كه اين امر بوسيله قشر آگاه جامعه صورت مي گيرد.

ماركوزه، پس از آن باطرح نقد ديگري از روشنگري اظهار ميداد كه انسان نوگرا براي ايجاد نظم صنعتي، محيط طبيعي را زير سلطه خوددرآورده كه براي رهايي از آن بايد به طبيعت آشتي نمايد ودر پي حاكميت رهايي بخش باشد، البته نه به معناي بازگشت به دوران پيش از مدرن، بلكه «اين حاكميت رهايي بخش به معناي متمدن كردن» ياانساني كردن طبيعت از راه استحاله هاي رهايي بخش مادي (و فرهنگي ) طبيعت از «وحش »‌يا «طبيعت خام» به شكل بوستان ها،باغ ها، زمين هاي كشاورزي، چشم اندازها وذخاير است. (بري 1380: 110). وي جنبش هاي زيست محيطي را كه در اواخر عمرش شاهد آن بود را نمودي از حاكميت رهايي بخش از سلطه سرمايه داري مي دانست.

ماركوزه، راه ديگر رهايي از چنين سلطه اي را دگرگوني درمعيارهاي زندگي و كاهش مصرف گرايي مي داند تا بدين وسيله از تخريب زيست محيطي كاسته شود.

 

وي در بينش تركيبي خود نظم و تضاد، خرد وكلان را با يكديگر تلفيق مي كند و بيشترين توجه اش به نقش انسان در سازندگي خود است يعني فرايند نوسازي در حيات اجتماعي ، كه درآن انسان بايد طراح نوسازي باشد، البته از نوسازي در غرب انتقاد مي كند. زيرا بيشترين نيروي خود را صرف نوسازي باشد، البته از نوسازي درغرب انتقاد مي كند. زيرا بيشترين نيروي خود را صرف اقتصاد كرده ودرزمينه فرهنگ، ايدئولوژي وسياست عقب افتاده اند و به عبارتي دچار «تاخر فرهنگي»[24] شده اند.

هابرماس در ادامه بحش خود پيرامون نقد نوسازي در غرب، عقلانيت ارتباطي را جايگزين عقلانيت ابزاير مي كند، چرا كه عقلانيت ارتباطي به ارزش ها و هنجارهاي بر مي گردد و در پرتو آن رابطه انسان ها با هم و رابطه انسان با خودش تنظيم خواهد شد كه وي بر اين باور است ، با طرح اين مساله توانست اشكال فرايند نوسازي را تشخيص دهد.

البته در ادامه بحث خود در كتاب «معرفت وتعلقات بشري» به تفكيك علايق شناختي وحيطه هاي معرفتي خاص آن، مي پردازد كه در قالب نمودار زير به نمايش در مي آيد:

«سطوح علايق شناختي از ديدگاه ها برماس»

علايق شناختي	نوع علم	دانش	واسطه اجتماعي	قلمرو
در خدمت وضع موجود   در خدمت اجتماع ووفاق   آزادي بخش   كنترل فني	علوم طبيعي	فني يا ابزاري	كار	طبيعت
عملي	تاريخي(هرمنوتيك)	عملي	زبان	جامعه
رهايي	علوم انتقادي	رهايي	اقتدار	مشخص نيست

«جزوه درس نظريه هاي دكتر عباس كاظمي »

 

طبق نمودار فوق، هابرماس علم انتقادي را موجب خودآگاهي و رهايي توده ها مي داند ، كه «بر علاقه رهايي بخش [25]استوار است وانحراف هاي موجود در كنش متقابل و ارتباط را آشكار مي سازد و به تصحيح آن كمك مي كند.» (كرايب ، 1381: 299).

گفتمان موجود ميان كنشگران رادر موقعيتي آرماني وبه دور از زر و زور ميداند. به گونه اي كه در اين وضعيت، استدلال برنده خواهد شد وعرضه ظهور چنين موقعيتي «حوزه عمومي [26]» مي باشد تا بدين ترتيب افراد به طول آزادانه در زمينه مسايل گوناگون، به دوراز دخالت دولت و رسانه ها به نقد قدرت و دولت بپردازد.

با مروري كوتاه بر افكار هابرماس، مي توان دريافت كه پافشاري وي بر علت هاي ساختاري و نهادي مسايل زيست محيطي است و به گونه اي روز افزون ضرورت بررسي دوباره بهاي پيشرفت جامع جديد، يعني «ناجذاب شدن طبيعت» و ارزيابي اقتصادي و فرهنگي منحصرا ابزاري از محيط طبيعي را مطرح مي كند.

از اين رو بحث محيط، روابط ما با آن، مفاهيم و پايگاه آن، بخش محورين مجادلات مربوط به نوگرايي و مشروعيت روشنگري بوده است.»(بري 1380: 133).

بنابراين با استناد به نظريه وي مي توان گفت علت آلودگي هاي زيست محيطي ناشي از رابطه ابزاري با جهان طبيعت و تحريف كنش هاي ارتباطي يعني مشروع از سوي صاحبان قدرت ميباشد كه شكل گيري جنبش هاي اجتماعي يا وجودتشكيلات غيردولتي زيست محيطي درواقع حوزه عمومي است كه به دور از هر گونه زر وزور و تزوير در آن، ارتباطات آزاد صورت گيرد.

 

اشاره گيدنز به دو عنصر زمان و مكان براي تبيين فرايند جهاني شدن ، از اين روست كه بعد از زماني جهاني شدن به فرايندهاي تاريخي تاكيد دارد كه از چهار يا پنج قرن اخير خصوصا پس از جنگ جهاني دوم جوامع مختلف را در يك نظام فرهنگي و سياسي و در حيطه اي از روابط اقتصادي به هم پيوند داده كه در نتيجه آن مكان هاي دور از هم نيز به هم وابستگي متقابل يافته اند كه در پي فشرده شدن زمان ومكان ساخت جهاني پديد آمده، به گونه اي كه دگرگوني در يك بخش جهان در بخش هاي ديگر نيز اثر گذار خواهد بود كه ملموس ترين شكل آن آلودگي هاي زيست محيطي وگرم شدن زمين و تغيير آب و هوا مي باشد. بنابراين، وي جهاني شدن را تهديدي جدي براي محيط زيست طبيعي مي داند.

 

اولريش بك در فرضيه جامعه ريسكي، به نقد و بازسازي ذهني و ذاتي مدرنيته مي پردازد و از ديد خود مدرنيته جديد را طراحي نموده است.«بك ضمن آن كه مدرنيته را خصوصا در رابطه با ظهور مخاطرات بالقوه فاجعه بار براي محيط زيست مورد انتقاد قرار مي دهد ولي اظهار نظر مي كند كه مدرنيته در بطن خود قابليت حل كردن مسايلي را هم كه پديد مي آورد،دارد».(بري 1380: 202).

از نظر بك جامعه مخاطره آميز، فاجعه اي است كه حد فاصل مراحل صنعتي وما بعد صنعتي قرار دارد كه رون توسعه در چنين جوامعي خطرات زيادي در ابعاد گوناگون خصوصا در بعد زيست محيطي در پي داشته است و نوع بشر خود و محيطش را با مخاطرات و ريسك هاي زيست بوم شناختي، بهداشتي، اقتصادي واجتماعي مواجه نموده است و چنين ريسك هايي اغلب ناشناخته وغيرقابل پيش بيني اند. بهمين جهت، نكته مهم در تحليل ريسك ها آگاه كردن مردم از مخاطرات آن مي باشد.

در فرضيه بك، به شكلي غير مستقيم اصل احتياج را در نظر گرفته چرا كه با لحاظ نمودن اصل احتياطي ودر نظر داشتن پيش بيني هاي لازم در خصوص پيامدهاي اجراي طرح هاي توسعه ، از هر گونه مساله زيست محيطي پيشگيري خواهد نمود.

بك،پس از گفتگو درباره مخاطرات جامعه مدرن، به اين نكته اشاره دارد كه در شرايط كنوني بايستي براي مسئوليت پذيري ومشاركت مردم در تصميم گيري از تصميمات دولت و سازمان هاي مختلف اطلاع يافته و پرس وجو نمايند.

 

همه كساني كه در زمينه تاريخ محيط زيست به تحقيق پرداخته اند معتقدند مفهوم طبيعت با مفهوم اجتماع معنا پيدا ميكند و در واقع تاريخ محيط زيست ديالتيك ميان طبيعت و فرهنگ يا به عبارت ديگر تقابل ميان جهان آدميان و جهان ناآدميان است.

با تاكيد برفرضيات مندرج در ابتداي فصل حاضر، مي توان اذعان داشت كه زمينه حركت هاي زيست محيطي وبازگشت به طبيعت از آغاز قرن بيستم شروع و با انتقادات گوناگون دهه 1960 به اوج خود رسيد اما نگرش جديدتر به محيط زيست با نهضت محيط زيست گرايي و مكتب اكولوژيسم همراه است و درواقع بيان طبيعت وحشي درقالبي نو،رمانتيك ومعنوي است كه معتقد بايد از طبيعت به طور شايسته قدرداني شود.

محيط زيست گرايي، ضمن گسترش انديشه خود و برانگيختن حركت هاي زيست محيطي در همه جهان دولت ها را نيز متاثر كرده اند. البته ميان تفكرات محيط زيست گرايان تفاوت هاي زيادي به چشم مي خورد كه آنان را به دو دسته راديكال وميانه دو تقسيم مي كنند كه از ميان گروه هاي راديكال، اكوفمينيسم [30]،اكولوژي عمق نگر[31]،اكولوژي مداري[32]،‌اكولوژي اجتماعي[33] يا اكوسوسياليسم كه گرايشات اجتماعي قوي تري دارند،مورد بررسي قرار مي گيرند.

در بين محيط زيست گرايان ميانه رو، اكولوژي سطح نگر قرار دارد كه نقطه مقابل محيط زيست گرايان راديكال و به طور مشخص اكولوژيست هاي عمق نگر قرار دارد كه در اين مجموعه تنها به بيان ديدگاه محيط زيست گرايان وزير مجموعه هاي آن به طور اجمال اشاره ميشود.

 

اين گروه، ارزش محيط زيست را بالاتر از آن ميدانند كه به عنوان يك منبع انساني مورد استفاده قرار گيرد و معتقدند ما بايد خود را نه به عنوان مركز جهان، بلكه به عنوان يكي از بخش هاي سيستم اكولوژي بدانيم.

گرچه اقدامات افراطي محيط زيست گرايان راديكال گاهي غيرمنطقي به نظر مي رسد، اما در برخي موارد توجه حكومت ها و رسانه ها وحمايت هاي عمومي را جلب مي كنند.

 

يكي از شعب فرعي فمينيسم است كه نگران موضوعات زيست محيطي است ونقش جنسيت را در روابط اجتماعي –زيست محيطي( بانگاهي منفي) برجسته مي كنند.

نقطه مركزي ديدگاه اكوفمينيسم ،اصل همگرايي ميان زن وطبيعت است كه در اين خصوص به ذكر سه دليل مي پرازد:

 

براساس بينش اكولوژي عمق نگر، تمام عناصر محيط زيست اجزا يك كل هستند و در ارتباط متقابل با يكديگر قراردارند و در صورتي كه انسان به طبيعت آسيبي وارد نمايد، در واقع به خود صدمه زده است واز آنجا كه همه موجودات محيط زيست به طور يكسان از حق حيات وخودشكوفايي برخوردارند ،لذا تمام موجودات قابل احترام هستند و به اين ترتيب با مركزيت قراردادن انسان در جهان بيني غربي مخالفند.

 

هر شكلي از حيات منحصر به فرد است.بنابراين بايستي كنش افراد را از طريق قواعد اخلاقي هدايت نمود تا بدين وسيله ديگر ارگانيزم ها محترم شمرده شوند.

طرفداران بينش اكولوژي مداري،ضمن انتقاد از صنعت گرايي، سبك زندگي جوامع غيرصنعتي را بهترين الگوي قابل قبول به شمار مي آورند.

 

مشكلات اكولوژيكي راناشي از مسايل اجتماعي كه ميدانند وضمن نقد بر سيستم سرمايه داري، معتقدند براي تغيير اجتماعي و رسيدن به يك جامعه اكولوژيكي بايستي برتمام موانع سياسي واقتصادي جامعه اغلب كرد و همچنين براي رفع بي عدالتي اجتماعي بر پيشرفت كنترل شده ،تاكيد دارند.

در بطن محيط زيست گرايي سه نقطه نظر وجوددارد (clopedia,2000,p,251 The social ceemce,Ency) 

 

اين ديدگاه ، به صورت خوش بينانه برخورد مي نمايد ومعتقد است تكنولوژي محوري نه تنها موجب فقر محيط زيست نمي شود، بلكه با جايگزين كردن تكنولوژي بي خطر ومحيط زيست دوست، توليد ثروت صورت مي گيرد وبدين ترتيب فقرا از زندان فقر رهايي مي يابند.

 

اين ديدگاه نيز خوشبينانه به نظر مي رسد، اما معتقد است چون انسان محور توسعه مي باشد گاهي براي دستيابي به توسعه به تخريب منابع محيطزيست مي پردازد كه به منظور جلوگيري از استعمار طبيعت ودستيابي به توسعه اي پايدار لازم است قبل از هر گونه فعاليت اقتصادي به ارزيابي اثرات توسعه پرداخت، به گونه اي كه اولا: اثرات بلندمدت وكوتاه مدت توسعه بر محيط مورد شناسايي قرار گيرد و دوما: راهكاري براي به حداقل رساندن اثرات توسعه ارائه شود.

در تشريح نقطه نظرات سبزگرا در ذيل بدان اشاره خواهد شد.

 

در زمينه خاستگاه اجتماعي سبز، همين بس است كه از بطن محيط زيست گرايان شكل گرفته اند كه تصوير عميق سبز دارند و سبزگرا ناميده مي شوند كه «اين گروه براي دست يابي به توسعه تاكيد زيادي بر منابع و نيازهاي جمعي دارند و با جهاني شدن مخالفند ودر پي نابودي روحيه استعمار اقتصادي و سياسي هستند و خواهان تحقق صلح و نفي جنگ طلبي مي باشند. توسعه پايدار را نشاني براي تحقق رفاه اجتماعي، استراتژي هاي خلع سلاح وهمزيستي مسالمت آميز جهاني مي دانند.(همان، 2000: 252)

براي شناخت نظريه اجتماعي سبز، ضروري است برخي از اصول اساسي آن مورد بررسي قرار گيرد:

1-شكاف بين فرهنگ و طبيعت را كنار گذاشته و معتقدند كه نوع انساني مانند ساير موجودات طبيعي، خصلت ها، نيازها وزمينه هاي شكوفايي خاص خود را داراست و به عبارتي شامليت زيست شناختي انسان را در نظر دارند.

2-محدوديت هاي طبيعت دروني و بيروني را مي پذيرند. به اين معني كه ، محدويت هاي طبيعي دروني، شامل محدوديت هاي مربوط به نيازهاي خاص و خصلت هاي آسيب پذير ووابستگي انسان به فطرت است ومحدوديت هاي بيروني، منابع ومحدوديت اهاي محيط زيست براي جذب فضولات ودوريزهاي انسان را نيز مي پذيرند.

3-نظريه اجتماعي سبز، برخورد انسان با محيط زيست خود را نه تنها ابزاري و اقتصادي نمي داند، بلكه مساله اي اخلاقي قلمداد ميكند و به ارزش ذاتي تمام موجودات طبيعي توجه دارد. به گونه اي كه حقوق حيوانات را نيز محترم مي شمارد.

4-در اين نظريه از رشد اقتصادي و الگوي توسعه وپيشرفت جامعه بشري انتقاد دارند و خواهان تجديد نظر در ساختارهاي اقتصادي، اجتماعي، سياسي و نهادهاي موجود هستند كه به توسعه اي پايدار دست يابند وسعادت نسل هاي آينده را رقم زنند.

5-شعار« محل عمل ميكنيم»، جهاني بينديشيم(بري ،1380 :281 ) را در سرلوحه امور خود قرار ميدهند.

از اصول اساسي نظريه سبز، چنين استنباط مي شود كه نوع انسان در شبكه اي از روابط با ساير انواع در نظر گرفته ميشود و بر خلاف ديدگاه سرمايه داري و سوسياليستي، انسان حاكم برطبيعت نمي باشد.

 

نظريه اجتماعي پست مدرن [37] ونحوه تعامل آن با محيط زيست، به گونه اي است كه فراسوي جريان مدرنيته قرار دارد وبه جامعه مدرن و پيامدهاي نامطلوب آن با شكل كاملا انتقادي برخورد مي نمايد ومعتقد است، بسياري از مسايل مدرنيته خصوصا مسايل زيست محيطي آن راه حلي ندارد و بايستي راه حل آن رادر جامعه فرامدرن جستجو نمود. چنانچه «ادر[38] اعلام مي كند كه مدرنيته نماينده فرهنگي است كه تملك مادي طبيعت را به استثمار طبيعت تقليل داده ولذا بحران زيست محيط را دامن زده است».(همان :224).

نظريه فرامدرن از نظر اجتماعي، رويكردي ساخت گرايانه دارد وطبيعت و محيط زيست را مقولاتي مي داند كه ساختمان آن ها را جامعه بنا كرده است و از فرهنگي به فرهنگ ديگر و از گروهي به گروه ديگر تفاوت دارد و در هر دوره تاريخي معاني مختلف از آن دريافت ميشودو سازماندهي اجتماعي واقتصادي واشكال گوناگون توسعه نيز متفاوت است. به گونه اي كه در شرايط كنوني، با بالارفتن تب جهاني شدن، فرامدرن ها به در آن مي پردازند. به دليل آنكه، اساسا جهاني شدن را غربي كردن جهان وعموميت بخشيدن به ا لگوها ومعيارهاي توسعه غربي مي دانند.

 

فرآيند هر تحقيق مجالي براي محقق فراهم مي آورد ، تا د رچارچوب نظري به شكل دقيق به فرمول بندي مجدد پرسش آغازين بپردازد،تا سنگ زيرين فرضيه هاي تحقيق را بنا نهد و پاسخ منسجمي به پرسش آغازين ارائه نمايد.(كيوي، 1370: 889.در پرتو اين عمل و با توجه به آن كه مفهوم محيط زيست ومسايل مربوط به آن، در ادوار مختلف به گونه اي متفاوت مطرح گرديده، تحقيق حاضر نگرش هاي اجتماعي موجود را در سه دوره كلاسيك، مدرن وفرامدرن بررسي نموده است تا بدين طريق بتواند به مساله نظر افكند و در توصيف و تحليل آن بكوشد.

در جامعه شناسي كلاسيك به طور مستقيم مساله محيط زيست مورد توجه نبوده اما به دليل پرداخت قوي ديدگاه مزبور به مسايل اجتماعي و ساختارهاي جامعه، بنيان مستحكمي براي مساله موجود محسوب مي گردد. اما تحولات جهان معاصر و سيستم اقتصادي –اجتماعي و تكنولوژي و رويه هاي فرهنگي و اخلاقي ايجاب مي كند با نگاهي نو به مساله محيط زيست و آلودگي هاي آن پرداخته شود چرا كه چنين نگاهي به انتقاد از برتري جويي هاي انسان واستفاده ابزاري وي از محيط زيست و بهره وري نامتناسب تكنولوژي ونيز به نقد سيستم هاي توليد، توزيع و مصرف نظام سرمايه داري مي پردازد ولي در نگرشي جديدتر تمام انواع و اعيان طبيعت اعم از انسان. حيوان،گياه و.. را قابل احترام ميداند و تعدي به هر يك از آنان را روا نمي دارد و با نگرشي زيست محيطي به مساله مي نگرد. اماپژوهش حاضر، به دليل آن كه درحوزه اي بين رشته اي بررسي مي گردد. لذا ضمن آن كه از ديدگاه هاي زيست محيطي با گرايش هاي اجتماعي تاثير پذيرفته است. اما با رويكرد وجامعه شناختي به تحليل مي پردازد. چرا كه بر اين باور است ،ديدگاه زيست محيطي با گرايش هاي اجتماعي ضمن توجه به تغييرات موجود در زيست كره از عوامل اجتماعي اثر گذار بر مسايل زيست محيطي نيز غفلت نمي ورزد وبه تحليل ماهيت نظام ها واجتماعات جديد ومسايل ناشي از آن مي پردازد، همانگونه كه در تحليل ساختي ماركس روابط و مناسبات اجتماعي نابرابر وموجب بهم خوردن روابط متعادل ميان انسان وطبيعت ميشود.

نكته حائز اهميت در رويكرد وساخت گرايانه نگرش كلان آنان به مساله (مزبور) مي باشد و تنها با تمركز بر فرايند هاي اجتماعي، سياسي و فرهنگي به بررسي مي توان پرداخت و از هر گونه نقادي پيرامون مسايل بحراني محيط زيست به دور است.لذا با بهره گيري از ديدگاه انتقادي مي توان مسايل جامعه مدرن، همچون خطرات استفاده نامطلوب ناشي از تكنولوژي مدرن، رشد كنترل نشده جمعيت ومسايل فرهنگي و اخلاقي آن را مورد بررسي قرار دارد.

بدين ترتيب چارچوب نظري تحقيق عمدتا بر رويكردهاي ساخت گرايانه و انتقادي تاكيد دارد كه از بين متغيرهاي كلان به مولفه هاي پنج گانه[39] جغرافيايي،جمعيتي ،فرهنگي ،اقتصادي و مديريتي اشاره دارد[40]، ولي از آن جا كه ميان ساخت هاي اجتماعي كلان و كنش هاي انسان روابط تنگاتنگي وجود دارد، تمايز ميان خرد وكلان روا نمي باشد. از اين رو با اتخاذ ديد و ديالتيكي عوامل اجتماعي موثر بر آلودگي هاي زيست محيطي بررسي شده است.البته لازم به ذكر است، به جهت گستردگي متغيرهاي اجتماعي تنها متغيرهاي مبتلا به جامعه مورد بررسي كه تاثيرات بيشتري برآلودگي زيست محيطي دارند، مدنظر قرار مي گيرد.چرا كه محدوديت زمان، هزينه پربودن و ازه مه مهم تر فراتر از حيطه رساله كارشناسي ارشد بودن،مجالي را براي توسعه دامنه تحقيق فراهم نمي آورد و از كيفيت كاري كاهد.

لذا در پايان فصل دوم متغيرهاي مورد نظر را مي توان به صورت الگوي نظري تحقيق نمايش داد.

 

در شكل گيري، تداوم و از ميان رفتن مسايل زيست محيطي، شرايط اجتماعي هر جامعه نقش به سزايي دارد واز آن جايي كه شرايط اجتماعي نيز ارتباط تنگاتنگي با عوامل اجتماعي متعدد ارتباط دارد.بهمين جهت پرسش هاي زير مطرح ميشود:

1-آيا ديدگاه هايي وجود دارد كه به توصيف وتبيين آلودگي محيط زيست از منظر اجتماعي بپردازد؟

2-چه متغيرهايي ودر شكل دهي به اين ديدگاه هاتاثير داشته است؟

3-آيا بين پايگاه اجتماعي- اقتصادي فرد وآلودگي محيط زيست ارتباط وجود دارد؟

4-آيا بين مهاجرت افراد وآلودگي هاي زيست محيطي ارتباط وجود دارد؟

5-آيا بين مهاجرت بعد خانوار و آلودگي هاي زيست محيطي ارتباط وجود دارد؟

6-آيا بين مهاجرت دروني كردن ارزش ها و آلودگي هاي زيست محيطي ارتباط وجوددارد؟

7-آيا بين مهاجرت نحوه اجتماعي شدن افراد و آلودگي هاي زيست محيطي ارتباط وجود دارد؟

 

با توجه به مطالب مطروحه در مباني نظري، فرضيه هاي پژوهش حاضر به شرح زير مي باشد:

1-به نظر مي رسد ميان پايگاه اجتماعي-اقتصادي افراد و آلودگي هاي زيست محيطي ارتباط معناداري وجود دارد؟

2-به نظر مي رسد ميان مهاجرت و آلودگي هاي زيست محيطي ارتباط معناداري وجود دارد؟

3-به نظر مي رسد ميان پايگاه بعد خانوار و آلودگي زيست محيطي ارتباط معناداري وجود دارد؟

4-به نظر مي رسد ميان پايگاه هاي دروني كردن ارزش ها وو آلودگي زيست محيطي ارتباط معناداري وجود دارد؟

5-به نظر مي رسد ميان پايگاه اجتماعي نحوه اجتماعي شدن افراد وو آلودگي زيست محيطي ارتباط معناداري وجود دارد؟

 

از مهم ترين مباحث درتحقيقات اجتماعي متغيرها مي باشند.به همين جهت در اين قسمت به تعريف متغيرهاي اجتماعي پرداخته ميشود كه در دو سطح خرد و كلان، برآلودگي زيست محيطي تاثير دارد كه متغيرهاي كلان آن در مباحث نظري با توجه به پنج مولفه(جغرافيايي،جمعيتي، اقتصادي، فرهنگي ومديريتي)مورد بررسي قرار گرفته ،اما متغيرهاي پايگاه ،مهاجرت ،بعد خانوار، دروني كردن ارزش ها ونحوه اجتماعي شدن، به عنوان متغيرهاي مستقل سطح خرد در نظر گرفته شده كه در اينجا به تعاريف نظري وعملي آن ها اشاره مي شود:

 

-پايگاه اجتماعي-اقتصادي:جايي كه هر كس در ساخت اجتماعي اشغال مي كند.»(بيرو، 1380 : 380)

براي تعيين پايگاه اجتماعي- اقتصادي افراد نمونه تحقيق به وراي مد خانواده،شغل والدين، تحصيلات والدين و مالكيت محل سكونت توجه شده كه در سوالات 6و7و8و9و10و12 پرسشنامه آمده است.

جابجايي انسان ها از يك نقطه جغرافيايي به نقطه اي ديگر است.(نيك گهر. 1369 :298)

در تحقيق حاضر به منظور سنجش مهاجرت به محل تولد و زندگي در جامعه خود را دروني مي سازد وكسب شخصيت مي كند (كوئن،1378 :127) .براي آن كه بتوان ارزش ها و هنجارها را در افراد تقويت نمود، مي توان از طريق خانواده، مدرسه و وسايل ارتباط جمعي اقدام نمود.

براي بررسي نحوه اجتماعي شدن افراد به سه جريان اصلي اجتماعي شدن يعني مدرسه، خانواده و رسانه هاي جمعي در آموزش افراد نسبت به آلودگي زيست محيطي توجه شده است كه براي سنجش ميزان‌آموزش در مدرسه ونوع آموزش سوالات 17و18 مطرح گرديده وسوال 19 نيز براي نقش خانواده در آموزش فرزندان، تنظيم شده است وبراي آموزش از طريق رسانه هاي جمعي ابتدا بيشترين رسانه مورد استفاده حجم نمونه وسپس نقش آن رسانه در افزايش آگاهي هاي زيست محيطي افراد در سوالات 20و21 بررسي شده است.

در پايان به منظور سنجش آگاهي هايي كه ازطريق جريان هاي اصلي اجتماعي شدن كسب نموده اند سوال 23 به صورت باز مطرح شده تا بدين ترتيب پيشنهادات فرد مورد بررسي قرار گيرد.

 

متغير وابسته تحقيق حاضر آلودگي زيست محيطي است كه از عوامل اجتماعي گوناگوني تاثير پذيرفته است.همانگونه كه در 4-2-6-1آمده است. آلودگي زيست محيطي به ساده ترين تعريف، هرگونه تغيير مستقيم و غيرمستقيم در ويژگي هاي فيزيكي، شيميايي و… آب ،خاك،هوا ومواد جامد و .. است كه به بهداشت و سلامتي انسان و ديگر موجودات زيست كرده آسيب مي رساند كه تحقيق حاضر از مجموع آلودگي هاي زيست محيطي منحصرا به آلودگي ناشي از مواد زايد جامد(زباله) توجه دارد.

 

از آن جا كه مفاهيم تحقيق حاضر كيفي است.بنابراين، درجهت كمي سازي و قابل اندازه گيري نمودن مفاهيم، پس از تعريف متغيرها و تعيين ابعاد و شاخص سازي آن ها، گويه ها و اقلام آماري مشخص مي گردد تا بدين طريق پرسشنامه تحقيق تدوين نگردد، كه در اين راستا به منظور اجتناب از اطاله كلام، فرايند عملياتي متغيرهاي تحقيق در جدول «توصيف متغيرها،ابعاد،شاخص ها واقلام آماري» نمايش داده شده است.

متغيرها	نوع متغيرها	ابعاد	شاخص ها	اقلام آماري
		درآمد خانواده	ميزان درآمد ماهيانه خانواده	زير 80 هزارتومان،160-81،240-161،320-241،320 هزار تومان وبالاتر
پايگاه اقتصادي- اجتماعي	مستقل	شغل والدين	شغل پدر خانواده	بيكار، كارگر،آزاد، كارمند ساده، كارمند عالي رتبه ،بازنشسته
			شغل مادر خانواده	خانه دار، كارگر، آزاد(آرايشگر، خياط و..)كارمند ساده،كارمند عالي رتبه، بازنشسته
		تحصيلات والدين	تحصيلات پدر،تحصيلات مادر	بي سواد، سواد خواندن ونوشتن، ابتدايي، سيكل، ديپلم، فوق ديپلم،ليسانس ،فوق ليسانس و بالاتر
		مالكيت محل سكونت	تملك يا عدم تملك منزل مسكوني	شخصي، استيجاري، سازماني، ساير
مهاجرت	مستقل	محل تولد	محل تولد پاسخگو	استان… شهر/شهرستان…. روستا….
		محل سكونت ده سال قبل	محل سكونت ده سال قبل از پاسخگو	استان… شهر/شهرستان…. روستا….
بعدخانوار	مستقل	تعداد اعضاي خانواده	ميزان تراكم خانواده	2-1 نفر، 4-3نفر،6-5 نفر،8-7 نفر، 9 نفر و بيشتر

 

متغيرها	نوع متغيرها	ابعاد	شاخص ها	اقلام آماري
دروني كردن ارزش ها	مستقل	احساس مسئوليت نسبت به آلودگي     حساسيت نسبت به آلودگي	نوع واكنش فرد نسبت به آلودگي توسط ديگران	زباله راجمع مي كند، بي تفاوت عمل مي كند، تذكر مي دهد.
					حساسيت يا عدم حساسيت نسبت به ميزان آلودگي	خيلي زياد، زياد،كم ،خيلي كم
			توجه يا عدم توجه فرد نسبت به نوع آلودگي	پايين بودن سطح آموزش زنان، عدم نظارت شهرداري، الگوي نادرست مصرف مردم، بي توجهي مردم نسبت به محل سكونت، همه موارد ذكر شده.
			نحوه اجتماعي شدن	مستقل	آموزش در مدرسه	ميزان آموزش، جهت افزايش آگاهي هاي زيست محيطي	خيلي زياد ، زياد، كم ،خيلي كم
						نوع آموزش در مدرسه	نشان دادن فيلم و اسلايد، تشكيل جلسات بحث وگفتگو توسط دانش آموزان، بازديد دانش آموزان ،بازديد دانش آموزان از مكان هاي آلوده، آموزش از طريق كتب درسي
آموزش در خانواده	نقش خانواده در آموزش	خيلي زياد، زياد،كم ،خيلي كم
	مستقل	آموزش ازطريق رسانه هاي جمعي	بيشترين رسانه مورد استفاده	راديو، تلويزيون، نشريات، ماهواره، اينترنت
			نقش رسانه در آموزش	خيلي بد،بد،متوسط، خوب، خيلي خوب
آلودگي محيط زيست	وابسته	وضعيت محل زندگي	پاكيزگي يا آلودگي محل زندگي	بسيار آلوده، آلوده، معمولي، پاكيزه، بسيار پاكيزه

فرهنگي

كلان

خرد

دروني شدن ارزشها

احساس مسئوليت نسبت به پاكيزگي محيط از زيست

حساسيت نسبت به آلودگي محيط زيست

بعد خانوار

مهاجرت

نحوه اجتماعي شدن

پايگاه اقتصادي-اجتماعي والدين

آموزش از طريق رسانه ها

آموزش در مدرسه

آموزش در خانه

تحصيلات

شغل

درآمد

جغرافيايي

جمعيتي

اقتصادي

مديريتي

ساختار روابط اجتماعي ناموزون

آلودگي زيست محيطي

 

 

اجراي هر تحيقيق دو بعد اساسي را دربر مي گيرد: بعد نظري وعملي، كه در اين راستا ، نوشتار حاضر در فصل پيشين به گونه اي مبسوط با طرح مباني نظري و با استناد بر چارچوب نظري تحقيق، پشتوانه مستحكمي در بررسي مساله مذكور بنيان نهاد و در فصل حاضر نيز ضمن پرداختن به مباني روش شناختي، به بيان روش ها و تكنيك هاي مناسب وچگونگي به كارگيري آن ها براساس اهداف وماهيت تحقيق اشاره مي شود وآنگاه در زمينه نمونه گيري به حجم آماري، روش نمونه گيري ،اعتبار وروايي آزمون مقدماتي و…. پرداخته مي شود.

2-3-تعيين و تبيين روش ها و تكنيك ها مورد نياز تحقيق ونحوه استفاده از آن ها:

1-2-3-روش تحقيق:

در هر تحقيق علمي، به منظور افزايش ضريب اطمينان در مطالعات و بررسي هاي مورد نظر از روش هاي گوناگوني بهره مي جويند و در مجموعه حاضر نيز، متناسب با هدف ونوع تحقيق تركيبي از روش هاي اسنادي، پيمايشي و ميداين به كار رفته است.

 

در بسياري از تحقيقات اجتماعي به منظور بهره گيري از منابع و اطلاعات پيشين و ديدگاه هاي صاحبان انديشه به بررسي اسناد مربوطه مي پردازند. در تحقيق حاضر نيز، در مطالعه مقدماتي مطالعه پيشينه موضوع، در بررسي سير تحولات زيست محيطي جهان و ايران و در مباحث نظري، به مطالعه اسناد و منابع ومستندات قانوني پرداخته شد تا بدين طريق اطلاعات مورد نياز بدست آيد.

يكي از متداولترين روش ها در تحقيقات جامعه شناختي، روش پيمايشي مي باشد تا بدين ترتيب با كمي نمودن متغيرهاي كيفي به توصيف وتحليل خصوصيات مجموعه افراد مورد مطالعه بپردازد.

از اين رو، در اين تحقيق با استفاده از روش پيمايش، سعي مي شود ضمن دست يابي به اطلاعات كمي، تا حدودي به سنجش متغيرهاي اجتماعي اثرگذار برآلودگي هاي زيست محيطي پرداخته شود.

 

روش ميداني [44]: روش ميداني به عنوان يكي از دقيق ترين وعميق ترين روش هاي مرسوم مي باشد كه د راين تحقيق به عنوان مكمل دو روش اسنادي وپيمايشي به كار مي رود.

 

تكنيك هاي تحقيق،«ابزار سنجش و اندازه گيري وسايلي هستند كه محقق به كمك آن ها مي تواند اطلاعات مورد نياز را براي تجزيه و تحليل و بررسي پديده مورد مطالعه ونهايتا كشف حقيقت گردآوري نمايد».(حافظ نيا، 1380 :121). از اين رو، تحقيق حاضر براي بررسي موضوع مورد نظر در روش اسنادي از تكنيك فيش برداري، در پيمايش از تكنيك پرسشنامه و در روش ميداني از تكنيك عكس برداري استفاده مي نمايد.

در اين مجموعه براي گردآوري اطلاعات از حجم نمونه، پرسشنامه اي حاوي 23 سوال تنظيم مي شود كه پرسش هاي آن به چند دسته عمده تقسيم شده كه در ذيل به آن اشاره مي شود:

 

1-پرسش هاي شناسايي[45]: اين سوالات به طور معمول در ابتداي هر پرسشنامه جاي مي گيرد كه مواردي همچون سن، جنس، ميزان تحصيلات، وضعيت تاهل، محل سكونت ،.. را پرسش مي كند. در پرسشنامه حاضر، وضعيت تاهل افراد سوال نشده، چرا كه با مطالعات اوليه بر روي گروه سني 19-15 سال دختر و پسر مشخص گرديد، عمدتا افراد اين گروه مجرد مي باشند.لذا به منظور داشتن مجموعه اي همگن، پرسشنامه صرفا در اختيار افراد مجرد قرار مي گيرد.

2-پرسش هاي بسته[46]:پرسش هايي كه پاسخگو از حداقل آزادي برخوردار است و در قالب دويا چند گزينه اي مطرح مي شود. در پرسشنامه حاضر، سوالات دو گزينه اي وجود ندارد. بنابراين ، در سوالات بسته تنها سوالات چند گزينه اي به چشم مي خورد.

3-پرسش هاي باز[47]: در اين نوع پرسش، پاسخگو با توجه به دانش فرد نسبت به موضوع مورد نظر، با آزادي كامل به سوالات باز پاسخ ميدهد. در پرسشنامه حاضر، سوال 23 به عنوان پرسش پيشنهادي ، نظر پاسخگويان را نسبت به پديده آلودگي محيط زيست، به صورت باز مورد سنجش قرار مي دهد.

تكنيك عكس برداري براي تكميل اطلاعات گردآوري شده تكنيك عكس برداري به كار مي رود. در تحقيق حاضر به دليل آن كه در بين آلودگي هاي گوناگون زيست محيطي تنها به آلودگي ناشي از مواد زايد (زباله) پرداخته شده، لذا به محل دفن زباله رفته و از محل مزبور عكس برداري شده است.

 

«جدول روش ها، تكنيك وجامعه آماري»

رديف	روش ها	تكنيك ها	جامعه آماري
1	اسنادي	فيش برداري	كتابها، نشريات، پژوهش هاي انجام شده
2	پيمايشي	پرسشنامه	135 دختر وپسر 19-15 سال شهر ملارد
3	ميداني	عكس برداري	محل دفن زباله

 

جامعه آماري تحقيق، نوجوانان دختر وپسر 19-15 سال شهر ملارد مي باشد كه براي انتخاب نمونه با مراجعه به سايب مركز آبان ايران[48]،تعداد كل دختران وپسران اين گروه سني 6044 نفر اعلام شد كه از اين تعداد 3102 پسر و 2942 دختر مي باشند كه دسترسي به جمعيت كل ومطالعه و بررسي يكايك آحاد جامعه مذكور، امري غيرممكن مي باشد. بنابراين ، ناگزير حجم نمونه انتخاب مي شود.

 

براي تعيين حجم نمونه آماري اين تحقيق با توجه به ضريب اطمينان 96/1 و دقت احتمالي 95% وواريانس كيفي( عوامل اجتماعي موثر بر آلودگي هاي زيست محيطي) 9%، از فرمول كوكران استفاده مي شود(سرايي، 1372: 137).

n= حجم نمونه

N= تعداد كل جامعه آماري

T= ضريب اطمينان

D=دقت احتمالي

S²: پيش برآورد واريانس پديده در نمونه

براساس فرمول كوكران حجم نمونه به صورت زير محاسبه مي شود:

 

انتخاب نمونه آماري براساس روش سهميه اي غير احتمالي صورت مي گيرد.

 

به منظور برآورد ميزان اعتبار ابزار اندازه گيري ،پرسشنامه تحقيق در قالب 31 سوال تنظيم شد وپس از آزمون اوليه[49]،در اختيار 15 واحد نمونه جامعه آماري قرار گرفت واصلاحات عمده اي در زمينه جلوبندي، ترتيب سوالات، حذف واضافه شدن برخي سوالات بعمل آمد وسپس پرسشنامه اصلاح شده در اختيار 30 واحد نمونه جامعه آماري قرارگرفت كه ضريب آلفاي كرونباخ هر يك ازمتغيرها به ميزان 72 درصد درآمده است.

 

پس از تكميل پرسشنامه هاي تحقيق پاسخ هاي به دست آمده كدگذاري و داده هاي جمع آوري شده، استخراج و به صورت منظم وارد كامپيوتر شد.به منظور دسته بندي وتجزيه و تحليل داده ها ، از بسته نرم افزاري علوم اجتماعي (spss) استفاده شد. در ضمن به منظور تحليل داده ها از روش هاي آماري توصيفي (نظير توزيع فراواني، درصد ونمودارها) و آمار استنباطي استفاده خواهد شد.

هم چنين ، براي تجزيه وتحليل داده ها وتاثير ارتباط ميان متغيرهاي مستقل و متغير وابسته ، آزمون آماري x² و رگرسيون چند متغيره به كار گرفته مي‌شوند.

---