پروتئين خام شامل : پروتئين ها و مواد ازته غيرپروتئيني است كه بعضي اوقات به طور ناصحيح به آميدها نسبت داده مي‌شوند. ازت غيرپروتئيني متشكل از اسيدهاي آمينة آزاد، آميدهاي اسيد آمينه اي [2]، گلوكوزيدهاي حاوي ازت، نوكلئوتيدها، ‌اوره، نيترات ها، نمكهاي آمونيوم و ساير تركيبات ازت دار با وزن مولكولي پايين است.

بخش قابل توجهي از محتواي آميدي از فرآورده هاي حد واسط ساخت پروتئين از ازت غير آلي ( اسيدنيتريك، آمونياك) در گياهان با فرآورده هاي ناشي از تجزيه پروتئين توسط گياهان با نيكروارگانيسم ها تشكيل مي‌شود. بنابراين، محصولات علوفه اي درو شده طي دوره رشد سريع و همچنين خوراكهاي علوفه اي نگهداري شده توسط تخمير باكتريايي، مثل سيلو، مقادير زيادي آميد دارند. ازت غير پروتئيني در گراس ها 30-20% و در سيلو 50-25% از كل ازت را تشكيل مي‌دهد. در محصولات ريشه اي، آميدها تقريباً 50% از پروتئين خام را در بر مي‌گيرند. حال آنكه در دانة رسيدة غلات ميزان آنها تنها 10-3% است. در صورت استفاده از نسبتهاي بالاي كود ازته، ميزان نيترات در بعضي محصولات سبز، مي‌تواند به 6% از ماده خشك برسد.

در نظر گرفتن پروتئين خام به عنوان گروهي از تركيبات حاوي پروتئين ها و آميدها چه از نقطه نظر تجزيه اي و يا از جهت ارزش بيولوژيكي، صحيح نيست. ميزان ازت در پروتئين ها بين 13 و 19% متغير بوده، حال آنكه اين رقم در آميدها 21-7% است.

براي به دست آوردن تصويري حقيقي از ارزش بيولوژيكي چنين  پروتئين خام در خوراكهاي دامي، علاوه بر خصوصيات فيزيكي و تركيب اسيد آمينه اي، ‌تركيب بخش غير پروتئيني نيز بايد بدقت مورد مطالعه قرار گيرد. اين امر در مواردي كه نسبتهاي بالاي كودهاي ازته منجر به كاهش بخش ازت پروتئيني و در مقابل افزايش ازت غير پروتئيني در گياهان مي‌شود، اهميتي ويژه دارد. علاوه بر آن، نسبت آمينه در ازت غير پروتئيني كاهش يافته، در حالي كه آميدها و نيترات ها افزايش مي يابند.

تركيبات ازتة صنعتي نقشي ويژه در جيره ها بازي مي‌كنند، چون اغلب به عنوان مكمل در خوراكها به كار مي‌روند.

هنگام استفاده از تركيبات ازتة غير پروتئيني در تغذيه دام، ‌چنن فرض مي‌شود كه اين مواد به طور كامل مورد استفاده قرار مي‌گيرند. مي‌توان پروتئين خام يك جيرة غذايي را از روي ميزان ازت آن محاسبه كرده ( ضرب در 25/6 ) و كمبود سطح مورد نياز پروتئين را توسط ازت غير پروتئيني تكميل نمود. نتايج آزمايشهاي انجام گرفته توسط ويرتان [3] ( 1964 ) حاكي از آن است كه اگر نياز ازتي جيره كاملاٌ توسط تركيبات ازت غير پروتئيني برآورده گردد، گاوهاي پرتوليد مي‌توانند كار‌آمد باقي بمانند.

استفاده از ازت غير پروتئيني در تغذيه دام، به فيزيولوژي و بيوشيمي حيوان بستگي دارد. مشخص شده است كه مواد ازته غير پروتئيني صنعتي به دو روش مي‌توانند در سيستم گوارشي دامها مورد استفاده قرار گيرند :‌در اولين مورد، ازت توسط ميكروارگانيسم ها در سيستم گوارشي جذب شده و در قالب پروتئين توسط دام جذب مي‌شوند. در طريقة دوم، ازت غير پروتئيني مستقيماٌ جذب شده و مواد با ارزش بيولوژيكي در حيوان ساخته مي‌شوند.

رويه اول با تبديل مستمر ازت غير پروتئيني به پروتئين ميكروبي، اساس ساخت پروتئين در نشخوار كنندگان تغذيه شده با ازت غير پروتئيني است. با وجود اين، حتي تحت بهترين شرايط تغذيه اي، بخشي از ازت غير پروتئيني بلافاصله از سيستم گوارشي جذب خون مي‌گردد.

خواركهاي حجيم حاوي پروتئين و همچنين ازت غير پروتئيني، منابع پروتئيني براي نشخوار كنندگان هستند. هر دو نوع تركيب ازته توسط آنزيم هاي ميكروبي در شكمبه تجزيه مي‌شوند. ميكروارگانيسم ها از اين فرآورده ها جهت ساخت پروتئين هاي خاص خود بهره مي‌برند و در ادامه آنها توسط دام مورد استفاده قرار مي‌گيرند.

آمونياك محصول اصلي ناشي از متابوليسم تركيبات ازته در شكمبه است كه جهت ساخت پروتئين ها توسط ميكروارگانيسم ها به مصرف مي رسد. غلظت مطلوب آمونياك براي ساخت پروتئين باكتريايي 8-5 ميلي گرم در هر 100 ميلي ليتر مايع شكمبه است. با استفاده از ايزوتوپ ها ثابت شده است كه ميكروارگانيسم هاي شكمبه قادر به استفاده از ازت موجود در اين تركيبات هستند :‌نمك اسيدهاي سولفوريك، هيدروكلريك، فسفوريك، ‌كربونيك، فرميك، استيك، پروپيونيك، بوتيريك، ايزوبوتريك، لاكتيك، ماليك، فوماريك، سوكسينيك، اگزاليك و ستيريك و همچنين ازت موجود در استيلورين [4]، آسپاراژين، بوتيراميد، كروتيل ديوره [5] فرم آميد، فورفوران اوره، ‌گوآنو [6] گوانيدين كربنات، گلوتامين، اسيد اوريك، اوره، فسفات اوره، ايزوبوتيليدن، ديوره، كراتينين، پروپيوناميد، ساركوزين [7].

سرعت متابوليسم ازت در شكمبه، توسط سرعت تكثير ميكروارگانيسم هاي جذب كننده ازت غير پروتئيني تعيين مي‌گردد. ساخت ميكروبي پروتئين با استفاده از ازت غير پروتئني در شكمبه، به عواملي متعدد، بخصوص وجود مقادير كافي از قندهاي قابل هضم بستگي دارد.

بنابراين، به ازاي هر 100 گرم اورة موجود در جيره بايد 1 كيلوگرم كربوهيدرات با قابليت هضم بالا، تأمين گردد كه  آن منشاء نشاسته اي داشته باشد. سرعت مورد استفاده قرار گرفتن ازت غير پروتئيني در دام، توسط مقدار و كيفيت پروتئين موجود در خوراك دام، وجود اسيدهاي آمينه، عناصر مغذي ديگر و عناصر كم نياز موجود در خواراكهاي دامي، بعلاوه دفعات خوارك دادن و سازگاري دامها، تعيين مي‌گردد. خصوصيات شيميايي و فيزيكي منابع ازت غير پروتئيني نيز نقشي مهم در اين مورد بازي مي‌نمايند.

استفاده ازتركيبات ازتة صنعتي در تغذيه غير نشخواركنندگان به علت عدم توانايي اين گونه ها در ساخت اسيدهاي آمينه ضروري، نسبتاٌ محدود و زير سئوال است. در اين حيوانات، ازت غير پروتئيني اصولاٌ به اسيدهاي آمينه، نوكلئوتيدها و سيار مواد غير پروتئيني متابوليزه مي‌شود. نسبت ازت غير پروتئيني در جيره هاي خوك و طيور نبايد از 15-9% از كل ازت مصرفي تجاوز نمايد. مورد استفاده قرار گرفتن ازت در طيور مي‌تواند با استفاده از جيره هايي با مقادير بخوبي متعادل شده اسيدهاي آمينه ضروري، عدم وجود بعضي اسيدهاي آمينه غير ضروري و وجود نسبتهاي مطلوب اسيدهاي آمينه ضروري به غير ضروري كه مي‌تواند در دامنة 7/1 به 1 تا 2 به 1 باشد، بهبود يابد.

همانند نشخوار كنندگان، مرحله مقدماتي مورد استفاده قرار دادن ازت غير پروتئيني در غير نشخوار كنندگان مصرف ازت آمونياكي آزاد شده در اثر تجزيه ازت غير پروتئيني است.

ميكروارگانيسم هاي معده و روده بعلاوه آنزيم هاي موجود در بافتهاي حيواني در مورد استفاده قرار دادن ازت غير پروتئيني دخالت دارند. به عنوان مثال، گلوتامات دهيدروژناز، آميناسيون احيايي اسيد آلفا – گلوتاريك را كاتاليز مي‌نمايد، گلوتامين سنتاز تشكيل گلوتامين مي‌دهد، در حالي كه كرباميل فسفات سنتاز، تركيب آمونياك با پريميدين‌ها و آرژنين را كاتاليز مي‌نمايد.

آميناسيون احيايي كتواسيدها، اكسيداسيون آلفا آمينواسيدها توسط اكسيداز، آمينه شدن احيايي گروههاي كربوكسيل پروتئين و همچنين ساير فرآيندهاي بيوشيميايي نيز امكان پذير هستند.

اصول فيزيولويكي و بيوشيميايي دخيل در مورد استفاده قرار گرفتن مؤثر ازت غير پروتئيني در تغذيه غير نشخواركنندگان، امروزه شناخته شده اند.

اگر چه از بعضي آزمايشها نتايجي مثبت به دست آمده است، اما ازت غير پروتئيني براي تغذيه خوك و طيور  مناسب نيست، چون اسيدهاي آمينه ساخته شده از ازت غير پروتئني در اين موجودات، به طور طبيعي محدودكننده نيستند.

 

اوره (A₂ N.CO.NH₂  ) از رايج ترين تركيبات ازته غيرپروتئيني مورد استفاده در تغذيه دام است. قابليت هضم اوره 100% فرض مي‌شود، به اين لحاظ 100 گرم اوره ( با 65/46% ازت ) معادل 56/291 گرم پروتئين است (25/6*65/46 ). نشخواركنندگان به واسطه معده چهار قسمتي، بهترين مصرف كنندة ازت غير پروتئيني هستند. حدود 90-70% از ازت غير پروتئيني تأمين شده، حهت ساخت پروتئين توسط ميكروارگانيسم ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد. بر اين اساس، بعضي محققان تخمين مي زنند كه 100 گرم اوره معادل 260-200 گرم پروتئين قابل هضم باشد. با وجود اين، اين امر كاملاٌ صحيح نبوده، زيرا هميشه نمي‌توان مقدار ازت غير پروتئيني مصرف شده در شكمبه نمي رسد بلكه بعد از آنكه در سيستم گوارش به آمونياك تبديل شد، از معده جذب شده و توسط خود حيوان مستقيماٌ مورد استفاده قرار گيرد.

اوره به طور گسترده در تغذيه نشخواركنندگان به عنوان يكي از اجزاي مخلوطهاي غذايي ( با نسبت 3% ) يا به عنوان تركيبي از مخلوطهاي غذايي كه احتياجات تغذيه اي جهت توليد را تكميل مي‌كند، به كار مي رود ( تا نسبت 1% ).

همچنين ممكن است اوره به گونه اي مؤثر به عنوان قسمتي مخصوص از جيره در خواركهاي دامي پلت شده يا مايع به كار رود.

اورة موجود در مواد خواركي پلت شده آرامتر در شكمبه حل مي‌شود ؛ بنابراين، سرعت تجزيه و آزاد شدن آمونياك نسبتاٌ كند است. در چنين مواردي خطري به دليل افزايش سريع غلظت NH₃ در شكمبه وجود ندارد و آمونياك به صورت بهتري مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

استفاده از اجزاي جيرة حاوي كربوهيدرات هاي قابل هضم و اوره، در خور توجه است. يكي از اين فرآورده ها « سولار »[8] بوده كه مخلوطي از سيب زميني خيسانده و بخار داده شده و اوره است. همچنين تركيبات ديگري وجود دارند كه از اوره و كنسانتره، با استفاده از فرآيند حرارتي تهيه مي‌شوند. در ايالات متحده، فرآورده اي از اوره به نام « استارا » [9] رواج يافته است. اوره با يك دانة غله بخوبي خرد شده يا تركيب نشاسته اي، مخلوط شده و در رطوبتي تحت كنترل، حرارت مي‌بيند.

در روشهاي ديگر با استفاده از فرآيندي متفاوت، فرآورده اي از خوراك دام و اوره توليد مي‌گردد. كنسانترة آميدي متراكم، با مخلوظ اوره و پودر خوراك دام متفاوت است، زيرا آمونياك را به صورت تدريجي تر آزاد مي‌كند كه باعث ايجاد شرايطي مطلوبتر براي ساخت پروتئين ميكروبي مي‌شود. در اثر دما و فشار بالا، نشاستة دانة غلات بيشتر در دسترس آنزيم ها قرار مي‌گيرند، به طوري كه آزاد شدن آمونياك همزمان با آزاد شدن انرژي از دانة غلات رخ مي‌دهد. اين آزمايشها مبين مؤثرتر بودن اجزاي پروتئيني جيره به همراه منابع قابل دسترس انرژي ( مثل نشاسته پس از فرآوري مناسب ) در مقايسه با مخلوطهاي نشاسته و اوره هستند. اثر تغذيه اي آنها با كنجالة و آرد سويا قابل مقايسه است.

با حل كردن اوره در ملاس ( 1 به 9 )، مي‌توان محصولي مايع توليد نمود. اين ماده خوش خوراكي مادة خواركي را كه به آن اضافه شده است، ‌بهبود بخشيده و شرايط مطلوبتري براي مورد استفاده قرار گرفتن اوره در پيش معده ايجاد مي‌گردد.

از مؤثرترين راههاي استفاده از اوره در تغذيه نشخواركنندگان اضافه كردن آن به سيلو است ( 5/0-3/0 % ). در صورت اضافه شدن به سيلو، اوره مواد مغذي موجود را حفظ كرده ( پروتئين ها، اسيدهاي آمينه و ويتامين ها ) و آمونياك آزد شده در اثر تجزيه آن به وسيله اسيدهاي آلي موجود در سيلو خنثي مي‌شود، به طوري كه در داهاي مصرف كننده ايجاد مسموميت نمي‌كند. سولفات سديم نيز مورد استفاده قرار گرفتن ازت غير پروتئيني موجود در سيول توسط ميكروارگانيسم ها را بهبود مي‌بخشد و ساخت اسيدهاي آمينة گوگرد دار را تسهيل مي‌نمايد ( متيونين، سيستين، سيستئين ).

عيب اصلي اوره، تجزيه سريع آن ( ظرف 2-1 ساعت ) در اثر فعاليت اوره آز باكتريايي در شكمبه است. آزاد شدن بيش از حد آمونياك ممكن است دام را مسموم نموده يا حتي از بين ببرد. از اين رو توجه زيادي معطوف به تخصيص ميزان صحيح اوره در جيره هاي غذايي و ممانعت از تجزيه سريع آن در شكمبه شده است.

بيورت ( H₂N.CO.NH.CO.NH₂ ) حاوي 77/40% ازت بوده، لذا 100 گرم بيورت معادل 255 گرم پروتئين خام است. بيورت از حرارت دادن اوره توليد مي‌شود كه در اين حالت آمونياك آزاد كرده، اسيدايزوسيانيك باقي مي ماند كه با يك مولكول ديگر اوره تركيب شده، تشكيل بيورت مي‌دهد. توجه به امكان استفاده از بيورت به عنوان يك منبع ازت غير پروتئيني به اواسط سال 1950 بر مي‌گردد و تاكنون اين ماده به عنوان يك جزو جيره در چندين كشور به ثبت رسيده است. بيورت از اين نظر به عنوان يك منبع خواركي ازت غير پروتئيني جالب توجه است كه مسموميتي حاد مثل حالتي كه ممكن است توسط اوره رخ دهد، ايجاد نمي‌نمايد. در آغاز بيورت در جيره‌هاي غذايي با كربوهيدرات پايين، جهت جايگزيني اوره كه گاهي منجر به مسموميت مي‌شد، به كار مي رفت. نتايج بدست آمده بسيار مطلوب بودند. مطالعات منتشر شده نشان دادند كه نه تنها بيورت توسط ميكروفلور شكمبه تجزيه مي‌شود ( 2 )، بلكه شكمبه مكان اصلي جذب آن است. همچنين دريافته اند كه بيورت تنها پس از يك دورة سازگاهري مي‌تواند مورد استفاده دام قرار گيرد. وقتي بيورت براي اولين بار خورانده مي‌شود، ابقاي ازت بهبود نيافته و ممكن است قابليت هضح ساير مواد مغذي جيره كاهش يابد. اچرودر [11] ( 1970 ) دريفات كه بيورت استعمال شده به صورت داخل روده اي يا داخل وريدي بدون تغيير از طريق ادرار دفع مي‌شود.

سازگاري ميكروفلور شكمبه به بيورت 6-3 هفته و در بعضي موارد 12-10 هفته طول مي‌كشد. در صورت وجود كربوهيدرات هاي با قابليت هضم بالا در جيره، روند سازگاري ميكروارگانيسم هاي شكمبه به بيورت، تسريع مي‌گردد. با جيره اي حاوي 20% دانة غلات حداكثر فعاليت بيورتاز، 10 روز پس از وارد كردن بيورت به جيره، مشاهده شد. 4 روز بعد از حذف بيورت از جيره فعاليت بيورتاز ناپديد مي‌گردد. عيب اصلي بيورت، دورة طولاني سازگاري و از دست دادن سريع اين سازگاري است. عيب دو آن است كه بخش زيادي از بيورت جذب شده در روده، توسط جيوان دفع مي‌گردد. به اين دلايل، اوره نسبت به بيورت، منبع بهتري از ازت است.

فسفات اوره ( H₂N.CO.NH₂.HP3O₄ ) حاوي اوره و اسيد ارتوفسفوريك با نسبت 1 به 1 است ( 62% از وزن آن به اسيدارتوفسفوريك و 38% به اوره مربوط مي‌شود ). تحت شرايط عملي ذخيره سازي، فسفات اوره در مقايسه با اوره، پايدارتر بوده و كمتر جذب كننده رطوبت است. اين ماده به صورت محلول داراي pH، 2-1 است. براساس آزمايشهاي انجام گرفته توسط پرز [12] و همكاران ( 1976 ) كه فسفات اورة مايع را به مصرف گوسفند رساندند، سميت فسفات اوره، نصف اوره است.

فسفات اوره همچنين يك منبع فسفات براي دام است. هر چند مصرف دزهاي بالا در وراك دام، مصرف خوراك و آب را كاهش داده، همچنين به تعادل ازتي لطمه مي زند. از اين رو فسفات اوره نبايد بيشتر از 20% از ازت جيره را تشكيل دهد.

محصول غني شدة حاصل از اورة تغليظ شده يك مخلوط مكمل آميدي متراكم، حاوي 32% ازت، ‌5/8% فسفر، ‌5/2% گوگرد، 017/0% روي، 015/0% مس و 003/0% كبالت است.

اجزاي ازته آن شامل :‌بيورت، اسيد سيانوريك، تريورت [14]، اوره و نمكهاي آمونيوم هستند. اين ماده، ازت، فسفر، گوگرد و عناصر كم نياز را براي گاوهاي جواني كه از سيلو و كنجاله هاي روغني تغذيه مي‌كنند، تأمين مي‌نمايد. محصول غني شدة حاصل از اورة تغليظ شده بخوبي تهيه و انبار شده و براحتي با مخلوطهاي غذايي مخلوط مي‌گردد. علي رغم وجود بيورت در آن ممكن است محصول غني شدة حاصل از اورة تغليظ شده بدون دورة سازگاري مصرف شود. ارزش خواكدهي آن تفاوتي با مخلوط درشت دانه غلات و كنجالة حبوبات نداشته و از فسفات اوره بهتر است.

آميدوفسفات يك مادة پلتي ساخته شده در شوروي بوده كه حاوي 8/60% اوره، 1/21% آمونيوم هيدروژن فسفات، 7/17% آمونيوم دي هيدروژن فسفات و در كل داراي 5/34% ازت و 2/9% فسفر است. بر خلاف اوره، آميدوفسفات تراكم نامطلوبي از آمونياك ايجاد نمي‌كند.

چگالي پلت هاي آن 5-3 برابر بيشتر از اوره است. سرعت تجزيه آميدوفسفات كندتر از اوره است. تأخير در آزادسازي آمونياك امكان استفاده بهتر و ساخت مؤثرتر پروتئين ميكروبي در شكمبه را مهيا مي‌سازد. سميت آميدوفسفات نصف اوره است. در آزمايشي با گوسفندان اخته كه در آن 20% از پروتئين جيره توسط آميدوفسفات جايگزن گرديد. در مقايسه با حيوانات شاهد، وزن زنده 4% افزايش يافت و طول پشم ¾ ميلي متر بلندتر بود.

 

 

استاميد ( CH₃.CO₂.NH₂ ) حاوي 72/23% ازت است. اين مادة شبه محلول، بويي نامطبوع مثل موش مرده دارد. توليد آن با استفاده از خنثي سازي اسيد استيك توسط آمونياك و توليد استات آمونيوم كه به دنبال آن دهيدراته مي‌شود، انجام مي‌گيرد. به عنوان جايگزيني براي 20% از ازت جيره، استاميد به همان ميزان ازت موجود در پروتئين طبيعي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. با وجود اين، دامها جهت دريافت استاميد به يك دورة سازگاري نياز دارند.

استيل اوره ( CH₂.CO.CO.NH₂ ) داراي 45/27% ازت است. حلاليت آن در آب كم است.

استيل اوره توسط استيله كردن اوره با انيدريد – استيك در محلولي از اسيد استيك توليد مي‌شود. استيل اوره در صورت مصرف نسبتهاي معمولي، براي دامها سمي‌نبوده و مورد اسفتاده قرار گرفتن ازت آن، نيازي به عادت پذيري ندارد. استيل اوره بلافاصله در شكمبه مورد استفاده قرار نمي‌گيرد ؛ بلكه بدون تغيير از شكمبه جذب مي‌گردد. طي يك فرآيند متابوليسمي حدواسط، استيل اوره واورة آزاد از طريق چرخه شكمبه – كبدي به شكمبه، يعني جايي كه توسط ميكروارگانيسم ها مورد استفاده قرار مي‌گيرند، بازگشت مي‌نمايند. در يك جيرة غذايي كه 30% از پروتئين آن توسط استيل اوره جانشين گرديد، نتايج به دست آمده مشابه استفاده از كنجالة سويا و اوره بود.

ايزوبوتيليدن ديوره( CH _3/2.CH.CH./NH.CO.NH₂ ) حاوي 30% ازت بوده، پودري شكل، تقريباٌ نامحلول در آب، بدون بو و بي مزه است. اخيراٌ ايزوبوتيليدن ديوره به عنوان يك جايگزين مناسب براي پروتئين در جيرة نشخواركنندگان معرفي شده كه علت آن آزاد شدن آرام آمونياك در شكمبه و وجود ايزوبوتيرآلدئيد به عنوان يك منبع انرژي است. با وجود اين، نتايج تحقيقات فيزيولوژيكي و بيوشيميايي در بارة مورد استفاده قرار گرفتن ايزوبوتيليدن ديوره با اين امر مغاير هستند.

بيشتر ازت، 8-6 ساعت پس از جذب به صورت آمونياك در بخش ابتدايي رودة كوچك آزاد مي‌شود (3). بنابراين، ازت موجود در ايزوبوتيليدن ديوره، تنها پس از بازيافت از چرخه شكمبه – كبدي مي‌تواند جهت ساخت پروتئين باكتريايي در شكمبه مورد استفاده قرار گيرد. رفع مسموميت ناشي از جذب آمونياك از رودة كوچك، نيازمند مصرف انرژي متابوليكي است كه استفاده از فرآورده هاي صنعتي را در دام كاهش مي‌دهد. ايزوبوتيرآلدئيد توسط ميكروفلور شكمبه مورد استفاده قرار نگرفته و تنها به مقداري ناچيز در بدن حيوان متابوليزه مي‌شود، در نتيجه، به داخل ادرار و شير ترشح مي‌گردد. اين موارد دلالت بر نامناسب بودن ايزوبوتيليدن ديوره جهت تغذيه دام، بخصوص براي گاوها، به علت آلوده شدن شديد شير توسط آلدئيد آزاد شده، مي‌كنند.

علوفة سبز و محصولات ريشه اي، بخصوص پس از استفاده از مقادير بالاي كودهاي ازته، حاوي نيترات ها هستند. حد مجاز نيترات ها در خوراكهاي دامي 1% است. با وجود اين، در برخي موارد تا 6% نيز ثبت شده است. در حالت مصرف معمول، نيترات ها در شكمبه به نيتريت ها، هيدروكسيل آمين و در نهايت به آمونياك تجزيه مي‌شوند. آمونياك بعلاوة بخشي از نيترات ها و نيتريت ها وارد خون مي‌گردند.

نيتريت ها باعث تغيير شكل هموگلوبين به مت هموگلوبين مي‌شوند و اين امر دليل سمي‌بودن آنها در حيوانات است. ملاحظه شده است كه سطح 20 ميلي گرم نيتريت در هر 100 ميلي ليتر مايع شكمبه سمي است. بنابراين، از نيترات ها نبايد به عنوان مكمل ازته در خوراكهاي دامي استفاده شود.

كلاترات اوره جسمي جامد است كه در آن اوره به طور فيزيكي به اسيدهاي چرب زنجير بلند متصل مي‌شود. نسبت اوره به اين اسيدها 8 به 2 است. كلاترات اوره در آب و الكل محلول بوده و به اوره و اسيدهاي چرب تجزيه مي‌شود. اين ماده منبعي از انرژي و ازت است و اسيدهاي چرب را به شكل توزيع يكنواخت در اختيار دام قرار مي‌دهد.

اثر كلاترات اوره به صورت تجربي مورد مطالعه قرار گرفته است، اما تا اين زمان، از نتايج به دست آمده نمي‌توان نتيجه گيري به عمل آورد. چون اورة آزاد شده به روش معمول متابوليزه مي‌شود، استفاده مؤثر از آن احتمالاٌ به خصوصيات اسيدهاي چرب موجود بستگي دارد.

نمكهاي معدني و آلي آمونيوم توسط عبور دادن گاز‌آمونياك از محلولهاي اسيدي و به وسيلة مخلوط كردن اسيدها با آمونياك مايع يا محلولي از كربنات آمونيوم، توليد مي‌گردند.

كلريدآمونيوم ( NH₂CL ) حاوي 19/26% ازت بوده و مزه اي تلخ و شور دارد و به عنوان فرآورده اي فرعي ضمن توليد جوش شيرين به دست مي آيد. استفاده از كلريدآمونيوم به عنون جايگزين بخشي از پروتئين در تغذيه دام، به علت اثر كلريد آن، محدود مي‌گردد. بيش از 15% از پروتئين جيره را نمي‌توان به وسيلة NH₄CL، بترتيب حاوي 18/12% و 22/21% ازت بعلاوه 45/23% و 26/24% فسفر بوده و از آنها به عنوان جايگزين بخشي از پروتئين، بخصوص در جيره هاي غذايي كم فسفر، استفاده مي‌شود.

سولفات آمونيوم ( NH_4/2So₄ ) داراي 21/22% ازت و 26/24% گوگرد است. از آن به عنوان يك جايگزين پروتئين و همچنين جهت متعادل نمودن كمبود گوگرد در جيره هاي غذايي استفاده مي‌شود.

نمكهاي آلي آمونيوم – استات آمونيوم ( CH₃-COONH₄ ) با 18/17% و لاكتات آمونيوم                              ( CH₃HCOH-COONH₄ ) با 9/13% ازت، علاوه بر ازت منبعي از انرژي نيز هستند. با وجود اين، استفاده از آنها به دليل هزينه هاي بالاي توليد، محدود است.

اوره رايج ترين منبع ازتة صنعتي در تغذيه دام بوده و توليد آن كافي و ارزان است. عيب اصلي اوره، ‌يعني آزاد سازي سريع آمونياك را مي‌توان با ايجاد شرايط مناسب براي ساخت پروتئين ميكروبي در شكمبه، مرتفع نمود. ممكن است اين عمل به دو روش انجام گيرد :

براي تغذيه نشخواركنندگان، غني سازي مواد خشبي توسط آمونياك شايان توجه است زيرا آمونياك همراه با هضم خواركهاي خشبي آزاد شده، از اين رو غلظت آن كم بوده و احتمال بروز مسموميت كاهش مي يابد. روش مطلوب استفاده از اوره، به كار بردن آن در مخلوطهاي غذايي با ارزش كامل است ( آسياب شده يا پلت شده ).

بعضي تركيبات ازتة صنعتي، در شكمبه آمونياك آزاد نمي‌كنند، در حالي كه اگر قرار باشد آمونياك به مصرف ميكروارگانيسم ها برسد، انجام اين امر ضروري است. ايزوبوتيليدن ديوره در روده تجزيه مي‌شود ؛ استيل اوره حتي در بافت حيوان، آمونياك آزاد مي‌سازد. در چنين مواردي، آمونياك آزاد شده تنها پس از بازيافت از طريق چرخه شكمبه – كبدي مي‌تواند به مصرف ميكروارگانيسم هاي شكمبه برسد. بنابراين، مي‌توان چنين نتيجه گرفت كه اوره مناسب ترين منبع ازته از اين گروه بوده، مشروط برآنكه تحت شرايط ذكر شده در بالا مصرف گردد.

نتايج تحقيقات مربوط به متابوليسم تركيبات ازت غير پروتئيني نشان مي‌دهد كه اوره و مشتقات آن همچنان مفيدترين مكملهاي ازته در جيره هاي غذايي دام هستند.

در آينده، پژوهشها بر مطالعة شرايط مطلوب مورد استفاده قرار گرفتن ازت غير پروتئيني توسط دامهاي پر توليد، با در نظر داشتن توليدات انبوده دامي و روشهاي پيشرفتة توليد خواركهاي دامي، تمركز خواهد يافت.

 

 

مورد استفاده قرار گرفتن ازت غير پروتئيني به خصوصيات مادة مورد استفاده، روش خوراك دادن، تركيب جيرة غذايي و وضعيت دامها بستگي دارد. سرعتهاي رها سازي و مورد استفاده قرار گرفتن آمونياك در شكمبه عواملي تعيين كننده در استفاده از ازت غير پروتئيني هستند. آزاد شدن آمونياك خيلي سريعتر از مصرف آن توسط ميكروارگانيسم هاي شكمبه بوده و سطح 100 ميلي گرم آمونياك در هر 100 ميلي ليتر مايع شكمبه براي دام سمي است.

به همين دليل است كه امكان كاستن سرعت تجزيه اوره، به طور گسترده اي تحت مطالعه قرار دارد. بازدارنده‌هاي مختلف اوره آز مثل آنتي بيوتيك هاي اسيد باربيتوريك [20] مورد آزمايش قرار گرفته اند. در بعضي آزمايشها، مورد استفاده قرار گرفتن بهتر ازت بعلاوه افزايش بازدهي گزارش شده است. نتايج مشابه اي توسط ايمن سازي دامها با استفاده از اوره آز گياهي به دست آمد. باوجود اين، اين روشها هنوز عملاٌ جهت كاهش غلظت آمونياك در شكمبه به كار گرفته نشده اند. راه اساسي بهبود مورد استفاده قرار گرفتن ازت اوره، كاهش حلاليت اوره است. اين امر ممكن است به وسيله پلت كردن علوفه به همراه اوره يا با استفاده از تركيباتي حاوي اوره و ساير مواد ازته غير پروتئيني به منظور آزاد سازي آرام و تدريجي آمونياك در شكمبه، انجام گيرد.

درابتدا از بيورت به عنوان يك تركيب ازت غير پروتئيني براي آزاد سازي آهستة آمونياك استفاده شد. اما دريافتند كه پس از گذشت مدتي از مصرف ازت غير پروتئيني، آنزيم بيورتاز به وسيله ميكروارگانيسم هاي شكمبه توليد مي‌گردد كه بيورت را تجزيه كرده و تجزيه سريع مي‌شود. آمونياك آزاد شده از مكمل ازت غير پروتئيني خوارنده شده به دام، اگر از غلظت 1 ميلي گرم در هر 100 ميلي ليتر خون تجاوز نمايد، سمي خواهد بود. تجمع كربنات آمونيوم ناشي از تجزيه اوره در شكمبه و خون نيز ممكن است پس از مصرف اوره، منشاء مسموميت باشد. وجود مقادير زياد آمونياك در خون باعث تغيير شكل هموگلوبين به هماتين شده، تنفس را مختل مي‌كند. طي روند رفع مسموميت، اسيدوز تنفسي ايجاد مي‌شود، سطح دي اكسيد كربن در خون افزايش يافته و فشار جزيي اكسيژن كاهش مي يابد. پس از بروز اولين علايم ناشي از مشكلات تنفسي، ممكن است دام در اثر سكتة قلبي از بين برود.

بعد از مصرف دزهاي بالاي اوره، مي‌توان اختلالات ديگري، مثل كاهش سطح گلوكز و افزايش سطح كتواسيدهاي خون، تغيير در فرآيندهاي اكسيداسيون و احياي كبدي و كاهش بيشتر ميزان ايزوسيترات و NADP دهيدروژناز در ميتوكندري را مشاهده نمود. تمام اين موارد، شواهدي در مورد اختلالات جدي در فرآيندهاي سوخت و ساز بدن هستند. در متابوليسم اسيدهاي آمينه نيز تغييراتي قابل توجه مانند، كاهش غلظت سرين، گلايسين و هيدوكسي پرولين و افزايش غلظتهاي آرژنين، سيترولين و اورنيتين، ايجاد مي‌شود. همه اين موارد، با افزايش سرعت ساخت اوره همراه هستند. در اثر كاهش سطح گلايسين، گلوتامين ساخته مي‌شود. گلوتامين آمونياك را تثبيت مي‌كند كه باعث تسريع مورد استفاده قرار گرفتن آمونياك جهت ساخت ساير اسيدهاي آمينه مي‌گردد. از آنجا كه ساخت اوره، روش اصلي مسموميت زدايي آمونياك در حيوان است، توجه زيادي به آنزيم هاي درگير در ساخت اوره مي‌شود. فعاليت اين آنزيم ها در حيواناتي كه مكمل اوره مصرف مي‌كنند، افزايش مي يابد. بنابراين، سميت زدايي در دامهاي تغذيه شده با اوره، بدون يك دورة سازگاري اوليه، بسرعت دامهاي سازگاري يافته به اوره نيست. يكي از عاملي كه مسموميت زدايي آمونيكا را تحت تأثير قرار مي‌دهد، اسيديتة شكمبه است. اگر محتويات شكمبه اسيدي باشند، جذب آمونياك توسط خون بواسطة تغيير NH₃ تجزيه شده به شكل NH₄ تجزيه نشده كاهش مي يابد. بنابراين، وارد كردن اسيد استيكه به شكمبه، درماني بسيار مؤثر در مواقع مسموميت گاوها با اوره بوده، با وجود اين، اصل اساسي، اعمال اقدامات پيشگيري كننده است.

 

كمبود پرتئين، يكي از عواملي است كه رشد حيوانات مزرعه را به تأخير مي اندازد. جايگزين نمودن كمبودهاي پروتئيني جيره هاي نشخوار كنندگان توسط مواد ازته غير پروتئيني صنعتي باعث افزايش بازده دام و همچنين استفاده مؤثر از خوارك مي‌شود.

مشخص شده است كه از 1 كيلوگرم اوره اضافه شده به جيره هاي غذايي كه كمبود پروتئين دارند، مي‌توان تا 10-9 كيلوگرم شير و 2 كيلوگرم گوشت توليد نمود. اثر مغذي 1 كيلوگرم اورة خورانده شده به گاوهاي جوان پرواري معادل 3-1 كيلوگرم گوشت به دست آمده است، در صورتي كه در گاوهاي شيري اضافه توليدي معادل 1/15-3 كيلوگرم شير به ازاي هر كيلوگرم اوره به ثبت رسيده است. در تمام موارد استفاده از اوره، قابليت هضم پروتئين ها و ساير مواد مغذي بهبود يافت.

بازده مورد استفاده قرار گرفتن ازت در دامهاي مصرف كننده تركيبات ازته غير پروتئيني به تأمين انرژي، مواد معدني، ويتامين ها، كربوهيدرات ها و پروتئين ها بعلاوه نسبت پروتئين به ازت غير پروتئيني در جيره بستگي دارد.

توازن مطلوبتر ماده مغذي و پايينتر بودن نسبت ازت غير پروتئيني در جيره، باعث مورد استفاده قرار گرفتن بالاتر ازت غير پروتئيني مي‌شود. مورد استفاده قرار گرفتن ازت غير پروتئيني همچنين به روش به كار بردن آن در جيرة غذايي بستگي دارد.

مازاد ازت غير پروتئيني در جيره كه نتواند به مصرف ساخت پروتئين برسد، باعث اتلاف شديد انرژي مي‌شود به طوري كه بازده تبديل خوراك كاهش مي يابد. چنين وضعيتي ممكن است به هنگام افزودن ازت غير پروتئيني به جيرة غذايي حاوي مازاد پروتئين ايجاد گردد.

قيمت مكملهاي ازته غير پروتئيني خواركي عمدتاٌ به قيمت هر يك از تركيبات ازت غير پروتئيني بستگي دارد. با وجوداين، اگر از خواراكهاي ازته غير پروتئيني به گونه اي مناسب استفاده شود، ‌هميشه بازده اقتصادي دارند.

ماشيني شدن دامداري هاي بزرگ، اجازه مي‌دهد كه از خوراكهاي حاوي تركيبات ازته غير پروتئيني به صورت گسترده اي استفاده شود. تا سقف 30-20% از پروتئين جيره هاي غذايي را مي‌توان توسط تركيبات ازته غير پروتئيني جايگزين نمود. اين امر، به طور قابل توجهي مورد استفاده قرار گرفتن مواد مغذي را بالا برده و توليد اقتصادي، گوشت گاو، شير و پشم را بهبود مي‌بخشد.

 

---