تَخمير چيست
تَخمير پديده‌اي است ناشي از مجموعه فعاليتهاي زيستي که در آن ترکيبات آلي داراي مولکولهاي بزرگ به ترکيبات داراي مولکولهاي کوچک‌تر و ساده‌تر شکسته و تجزيه کاتابوليسم شده .
تَخمير پديده‌اي است ناشي از مجموعه فعاليتهاي زيستي که در آن ترکيبات آلي داراي مولکولهاي بزرگ به ترکيبات داراي مولکولهاي کوچک‌تر و ساده‌تر شکسته و تجزيه کاتابوليسم شده از فرآيند آن علاوه بر ايجاد ترکيبات آلي ساده‌تر، دي‌اکسيدکربن و انرژي نيز آزاد مي‌گردد. با بيان ديگر تخمير تجزيه ناقص بعضي از متابوليت‌ها ترکيبات آلي به ترکيبات ساده‌تر همراه با انرژي توسط عامل تخميري است.
نگاه کلي
در گياهان تخمير بيولوژيکي تنها تخمير الکلي نبوده، ممکن است با کمي تخمير لاکتيک نيز همراه باشد، برخي از سازواره‌هاي حياتي ميکروارگانيسم‌ها مانند قارچهاي ميکروسکوپي نيز قادر به تخميرهايي مانند تخميرهاي سيتريک و اکساليک روي قندهاي شش کربني هگزوزها و تخمير استيک روي الکل اتيليک و غيره هستند. باکتريها عامل انواع ديگري از تخمير در طبيعت هستند. تخمير بوتيريک سلولز لاشه برگ‌ها و تجزيه آنها که سبب افزايش ترکيبات آلي خاک مي‌شود و همچنين تخميرهاي تعفني مواد آلي توسط باکتريها صورت مي‌گيرد.
انواع تخمير ها در صنايع غذايي
انواع تخمير ها در صنايع غذايي عبارتند از :
الف- تخمير توسط باکتريهاي اسيد لاکتيک که شامل تخمير سبزيها و ميو ها مانند خيار شور ، کلم شور و غيره ،]تخمير فراورده هاي گوشتي مانند سالامي و غيره و تخمير فراورده هاي لبني مانند ماست پنير و غيره مي باشد.
ب- تخمير توسط مخمر ها و کپک هاي تو ليد کننده اسيد لاکتيک که شامل تخمير نو شابه هاي لبني مانند کفير و تخمير پنير هاي رنگي مانند کاممبرت و راکفورت مي باشد.
ج- تخمير توسط باکتريهاي اسيد استيک که در محصولالت حاوي مواد قندي و الکل براي توليد سرکه استفاده مي شود.
د- تخمير توسط مخمر نانوايي
ه- تخمير توسط کپک هاي خاص مانند توليد سس سويا و غيره .
تخمير الکلي
پاستور اولين کسي است که نقش مخمرهاي الکلي را نشان داد. بهترين مثال مخمرها، مخمرهاي خميرترش يا مخمر نانوايي است. اگر اين مخمرها در محيط کشت گلوکز و در حضور اکسيژن کافي قرار گيرند، به شدت تقسيم شده، اکسيژن جذب کرده، دي‌اکسيدکربن آزاد مي‌سازند.
بيشترين سرعت واکنشهاي ناشي از تنفس و شدت اکسيداسيون گلوکز اين مخمرها که از گروه آسکوميست هستند هنگامي است که تنفس هوازي دارند اگر اين مخمرها در داخل يک ظرف در بسته کشت داده شوند پس از مصرف اکسيژن محدود و معين داخل ظرف و آزاد ساختن گازکربنيک ديگر قادر به تنفس عادي نبوده، شروع به تخمير باقي مانده مواد مي‌کنند. آغاز تخمير ايجاد اکسيدکربن همراه با اتانول است و بوي اتانول در اين هنگام وقوع عمل تخمير را در محيط کشت معلوم مي‌کند.
C۶H۱۲O۶————>۲C۲H۵OH + ۲CO۲: ∆G = -۳۳ Kcal تخمير
C۶H۱۲O۶ + ۶O۲————>۶CO۲ + ۶H۲O: ∆G = ۶۸۶ Kcal_تنفس
تخمير هميشه با تشکيل الکل همراه نيست، در تخمير ترکيبات ديگري مانند گليسيرول نيز بوجود مي‌آيند. پيدايش ترکيبات فرعي غير از الکل در پديده تخمير و حضور اين ترکيبات در محيط عمل از نظر ادامه تغيير اهميت فراوان دارد. رشد مخمرها در شرايط تخميري تنفس بي‌هوازي بسيار کند است، در شرايط تخمير انرژي آزاد شده از مقدار معيني مواد قندي مانند يک گرم گلوکز محلول، درحدود ۲۱ بار کمتر از حالت تنفس عادي هوازي است انرژي حاصل از پديده تخمير بيشتر به صورت حرارت تلف مي‌شود.
محيط در حال تخمير نسبت به محيطي که در آن تنفس عادي صورت مي‌گيرد بسيار گرم‌تر است. تخمير الکلي تحت اثر مجموعه در همي از آنزيمهاي درون سلولي به نام زيماز صورت مي‌گيرد. مجموعه آنزيمي هنگامي که مخمرهاي آن زنده باشند بيشترين اثر تخميري را دارند. بازده تخميري آنزيمها در خارج از سلول بسيار ضعيف‌تر از آنزيمهاي داخل سلول زنده است. بين اثر طبيعي آنزيمها، نيروي زيستي و ساختار سلولي مخمرها بستگي‌هايي وجود دارد و به اصطلاح تخمير پديده‌اي درون سلولي است و آنزيمهاي استخراج شده از مخمرها در خارج از سلول بخش مهمي از قدرت تخميري خود را از دست مي‌دهند.
تخمير واقعي يا حقيقي
هنگامي در ذخاير قندي يک بافت پيش مي‌آيد که در شرايط عادي از هوا قرار داشته، در آن تنفس بي هوازي پيش آيد. اگر بخشي از يک بافت ذخيره‌اي داراي مواد قندي، مانند قطعاتي از غده چغندر بخش از ميان بر ميوه‌هاي آبدار و شيرين مثل انگور را داخل يک ظرف در بسته با مانومتر قرار دهيم، در بافتهاي قطعات مزبور ابتدا تنفس عادي با جذب اکسيژن و دفع دي‌اکسيدکربن صورت مي‌گيرد.
از آنجا که اکسيدکربن حاصل از تنفس عادي بعدا در داخل شيره واکوئلي سلولهاي بافت حل مي‌شود، فشار داخلي ظرف با جذب اکسيژن موجود به تدريج کم مي‌شود وقتي اکسيژن درون ظرف تمام شده به ناچار شرايط بي‌هوازي تخمير پيش آمده، با ازدياد تدريجي اکسيدکربن و الکل در ظرف، بالا رفتن فشار داخلي آن شروع مي‌شود.
تخمير به‌وسيله خود بافتها و بدون حضور ميکروارگانيسم‌ها و مخمرها صورت گرفت. اين تخمير که در کليه بافتهاي گياهي، ميوه‌هاي سبز مانده در تاريکي و حتي در جلبک‌ها و قارچها نيز کم و بيش ديده مي‌شود تخمير درون بافتي و عاري از مخمر مي‌گويند. تخمير درون بافتي در بسياري از دانه‌هاي جوان مانند نخود که پوسته آن نسبت به اکسيژن تا اندازه‌اي قابل نفوذ است و همچنين در بيشتر ميوه‌هاي آبدار که اکسيژن در بافتهاي داخلي آنها معمولاً کم است امري عمومي است.
بويژه اگر مقدار زيادي ميوه در يک جا انبار شود، موجبات و شرايط تخمير در آنها کاملاً فراهم مي‌شود.
با توجه به مطالب فوق و تخمير درون بافتي، بايد آن را پديده‌اي عمومي در گياهان دانست و توجه به اين امر که آنزيمهاي تشکيل دهنده زيماز منشا گياهي دارند، تخمير را بايد امري طبيعي در گياهان به شمار آورد.
پديده تخمر درون‌بافتي با مرگ ياخته‌هاي بافت مورد تخمير معمولاً ارتباط ندارد، اگر بافتهاي در حال تخمير در هواي آزاد قرار داده شوند، تخمير دروني آنها متوقف شده تنفس عادي مجدداً آغاز مي‌شود. تخمير در گياهان فقط از نوع الکلي نيست همراه با ايجاد الکل ترکيبات ديگري مانند جوهر ليمو اسيد سيتريک، اسيد ماليک، اسيد اکساليک و اسيد تارتاريک نيز کم و بيش بوجود مي‌آيند.
شدت تخمير و اندازه گيري آن
شدت تخمير را با قرار دادن اندام داراي ذخيره قندي مانند دانه‌ها، غده‌ها و يا ميوه‌ها در يک محيط فاقد اکسيژن و داراي ازت مي‌توان به دقت اندازه گرفت و براي اين سنجش از روش اندازه گيري دي‌اکسيدکربن آزاد شده نيز مي‌توان استفاده کرد. ولي چون واکنشهاي ديگر هم‌زمان با تخمير مي‌توانند CO۲ متصاعد کنند اين روش ممکن است دقيق نباشد. بنابراين اندازه گيري مقدار الکل توليد شده از تخمير معمولاً بهتر مي‌تواند معرف و تعيين کننده شدت تخمير باشد. مقدار الکل حاصل از تخمير در واحد زمان در يک ترکيب قندي تقريباً معادل همان نسبتي است که از اندازه گيري شدت تنفس به دست مي‌آيد.
سازوکار تخمير
سازوکار تخمير الکلي تقريباً مشابه سازوکار مکانيسم تنفس عادي است و در بيشتر پيامدهاي واکنشي، همانند هم هستند. براي مطالعه مکانيسم تخمير، به واکنشهاي تخمير الکلي مي‌پردازيم. تخمير الکلي فقط روي گلوسيدها صورت گرفته، خود شامل دو مرحله است:
▪ مرحله اول انتهاي پيامدهاي واکنشي که حالت زنجيره‌اي دارند، همان مسير EMP يا گليکوليز است که به تشکيل اسيد پيروويک ختم مي‌شود.
▪ مرحله دوم با تجزيه اسيد پيروويک که خود سرآغاز پيامدهاي واکنشي جداگانه‌اي است که به هيچ وجه ادامه يا بخشي از مسير گليکوليز نيست شروع مي‌شود. اسيد پيروويک با آنکه در آخر مسير گليکوليز و پايان تمام پيامدهاي زنجيره‌اي آن مانند هگزوزها، تري اوزها و همه اوزهاي شکسته و تخريب يافته قرار دارد خود از گلوسيدها به شمار نمي‌آيد. شروع تخمير الکلي از راه گليکوليز با استالوئيد است. استالوئيد را مي‌توان به‌وسيله سولفيت سديم از عصاره‌هاي تخميري به صورت بي‌سولفيت جدا و استخراج نمود. در تخمير الکلي به ازاي مصرف هر مول گلوکز دو مول NADPH۲ دو مول ATP و دو مول اسيد پيروويک حاصل مي‌شود.
در دومين مرحله تخمير که تبديل اسيدپيروويک به الکل اتيليک است N ADH۲ حاصل از مسير گليکوليز مصرف و تبديل شده، از تمام واکنشها فقط دومول ATP که حاصل از فسفريلاسيون‌هاي وابسته به متابوليتهاي اين مرحله است باقي خواهد ماند واکنش کلي تبديل گلوکز به الکل اتيليک بطور خلاصه عبارت است از:
C۶H۱۲O۶۲CH۳CH۲OH+۲CO۲ + ۲ATP
بازده نظري تخمير در حدود ۴۴% و کمي بيش از بازده تنفس است. تجزيه گلوکز در واکنشهاي تخميري ناقص بوده از آن فقط ۲ مول ATP حاصل مي‌شود. در فرآيندهاي تنفس تجزيه گلوکز بطور کامل صورت گرفته، ۳۶ مول ATP از آن نتيجه مي‌شود.
تخمير صنعتي :
تکنولوژي تخميري، قديمي‌ترين فرايند همه بيو تکنولوژري‌هاست. اين واژه مشتق شده از فعل لاتين fevere به معناي جوشيدن است. اين به خاطر ظاهر عصاره هاي ميوه‌اي تخمير يافته مي‌باشد که مثلا ايجادالکل مي‌کند.
از لحاظ تاريخي به 6000 سال قبل برمي‌گردد، يعني از زماني که انسانبه اين فکر افتاد تا بتواند محصولات اوليه‌اي چون پنير ، ماست ، شراب و... توليد کند. اما اولين توليد صنعتي به صورت پيشرفته در 1980 صورت گرفتهاست.
مفاهيم کلي
در بيو تکنولوژي ، مفهوم ميکرو بيولوژيکالتخمير اهميت دارد، يعني اينکه: هر فرايند توليد کننده محصول بوسيله يک توده محيط کشت از ميکرو ارگانيسم‌ها. اما از نظربيو شيميت‌ها، تخمير به عنوان يک فرايند توليد کننده انرژي از ترکيباتآلي مي‌باشد که اين ترکيبات ،هم دهندهالکترون هستند و هم گيرنده الکترون آن. بنابراين تخمير ، يک فرايند غير هوازي است که انرژي توليد شده ، بدون شرکتاکسيژن يا گيرنده‌هاي الکترونيمعدني ديگر صورت مي‌گيرد.
چند گونه ميکرو ارگانيسمي مي‌توانند تخمير انجام دهند:
· پروکاريوت: تک سلولي باکتريها ، سيانو باکتريها _ چند سلولي سيانو باکتريها
· يوکاريوتها: تک سلولي مخمرها ، جلبک‌ها _ چند سلولي و پر سلولي قارچها ، جلبک‌ها
جانداران تک سلولي و ميکرو ارگانيسم‌ها ، بندرت در تخميراستفاده مي‌شوند، در حاليکه سلولهاي ايزوله شده جانوران چند سلولي ، بطوررايج استفاده مي‌گردند.
طراحي فرايند تخمير صنعتي
نياز به موارد زير دارد:
· محيط کشت خالصاز ارگانيسم انتخاب شده در مقدار مناسب و در وضعيتفيزيولوژيکيصحيح.
· محيط کشت دقيق و استريليزهبراي رشد ارگانيسم.
· فرمانتوردستگاهي که تخمير درآن صورت مي‌گيرد کوچک براي رشد و شروع فرايند در اندازه کوچک و بعد انتقال آن به فرمانتوز بزرگ.
· فرمانتور توليد کنندهيا مدل بزرگ که بتوانند حجم‌هاي وسيعي از ارگانيسم مورد نظر را جاي دهد.
· ابزارهاي جهت:
o طراحي محيط کشت در وضعيت پايدار
o جداسازي سلولها
o جمع آوري مواد شناور
o تخليص محصول
o قسمت بيرون ريزنده
· همچنينفرمانتورهاوبيو اکتورهابرايکشت سلولهاي جانوري و گياهي استفاده مي‌شوند نه ميکروارگانيسم ها مجهزشده اند با يک هوا دهنده براي تامين اکسيژن در فرايندهاي هوازي و نيز يکحرکت دهنده براي يکنواخت ساختنغلظتمحيط کشت و يکترموستاتبراي تنظيمدما ودتکتورPH و وسيله‌هاي کنترلي مشابه ديگر.
نيازمندي‌هاي محيط کشت
سيستم‌هاي زيادي امروزه بوسيله کامپيوتر کنترل مي‌شوند که شرايط مناسب را براي رشد ارگانيسم‌ها تامين مي‌کنند. از آن جمله ،ترکيبات شيمياييخاص به عنوان ماده غذايي يا واسطرشدي ، PH ، دما ، خلوص ارگانيسم کشت رشد و... که در رشد کثيري و در نتيجه در توليدبيو مسو نيز ترکيبات مختلف تاثيرگذار است. منابع غذايي براي تخمير صنعتي صنعتي به صورت زير مي‌باشد:
منبع کربن
منبع نيتروژن
· پروتئينذرت ، شيره لوبيايي جوشيده همراه شير
· آمونياکنمکهاي آمونياکي يا آمونياک خالص
· نيترات نمکهاي نيترواتي
· هوا نيتروژن
منبع فسفر
· نمکهاي فسفات
انواع سيستم‌هاي کشتي در تخمير صنعتي
batch پردازش دسته‌اي
در اين روش ، در مرحله stationary يا سکون ، محيط کشت تخريب مي‌گردد تابيو مسسلولها، ارگانيسم‌ها و ترکيبات اضافه شده و جديد را برداشت کنند. بهترين جهتمثبت اين روش ، سطح مناسب بازده است و نقطه منفي آن ، مواد زائد غذايياستفاده نشده توسط ارگانيسم‌ها مي‌باشد.
continouse مداوم
در اين روش ، محيط کشت بر اساس يک يا دو ترکيب محدود کننده طراحيمي‌شود. زمانيکه مقدار اوليه اين ترکيبات ، کم باشد، رشد متوقف نشده و بهوضعيت سکون مي‌رسد. اما رشد دوباره با افزودن ترکيب محدود کننده آغازمي‌گردد و چون اين روش ، بوسيله ماده محدود کننده ، کنترل مي‌شود، به اينروشکموستاتهم مي‌گويند.
fed-batch روش پردازش دسته اي - تغذيه اي
در اين نوع ، يک تحريککننده محيط کشت بطور مداوم يا يريوديک اضافه مي‌گردد. در اين روش ،فمانتوربراي حجم‌هاي بزرگي طراحي شده است. توليد پني سيلين که يک متابوليت ثانويه است، با اين روش صورت مي‌گيرد که داراي دو مرحله است: يکيفاز شروعکه بافاز ايديوفازدنبال مي شود که در سطح پائين فنيل استات اسيد بطور مداوم پني سيلين توليدمي‌گردد. اما در غلظت بالا ، فنيل استات اسيد ، به عنوان ماده سمي برايارگانيسم‌ها مي‌باشد.
توليد آنزيمها توسط تخمير صنعتي
توليد صنعتيآنزيم‌ها ، براي توليد اقتصادي غذا و نوشيدني نيازمند است. آنزيمها همچنين درآناليزهاي صنعتي و تکنيکي استفاده مي‌شوند و امروزه به پودرهاي شويندهمثل سلولاز ، پروتئاز ، ليپاز افزوده مي‌شوند. آنزيمهاي توليد شدهبوسيله محيطهاي کشت جانوري يا گياهي يا ميکروبي يا درفاز تروپوفازمثلآميلازو يا درايديوفازصورت مي‌گيرد.
محصولات غذايي در صنعت
يک دامنه وسيعي محصولات مثل کره ترش ، ماست ، پنير ، نان ور آمده ، نوشيدني‌هاي الکلي ،سرکه ، سبزيجات خشک شده ، ترشيجات و... ، از طريق فرايندهاي تخمير ميکروبيتوليد مي‌شوند. رفته رفته ، از گونه‌هاي مناسب‌تر ارگانيسم‌ها و فرايندهايبهتر استفاده مي‌شود تا محصولات به قيمت مناسب‌تر به فروش برسند.
چشم‌انداز بحث
تکنولوژي DNA نوترکيب ، استفاده ازژنهايي انتقال يابنده از ارگانيسم به ارگانيسم ديگر و ايجادگونه‌هاي ترانژنيکرا ممکن کرده است که بعدا براي توليد محصولات ژني استفاده مي‌گردند. مثلا Ecoli ،ساکارو مايسس سروزياو مخمرهاي ديگر ، حتي قارچهاي ميله‌اي براي توليداينتروفرون،انسولين ،سرم انسانيو چند محصول ديگراستفاده مي‌شوند.
فرآوردههايتخميري
حفظونگهداريموادغذاييبوسيلهتخميريکيازقديميترينروشهاست. مثالرايجآنتخميرشيربهوسيلهمخمرهايمولداسدلاکتيکاستکهبهميزانقابلتوجهيدرتوليدفرآوردههايتخميريشيرمثلماست،پنير،خامهترش،کفيروغيرهمورداستفادهقرارميگيرد.
عملتخميربوسيلهميکرارگانيسمهاصورتميگيرد. باکتريها،کپکها،مخمرهاويامخلوطآنهاميتوانندموجبتخميرشيرگردند.
دراثرفعاليتميکرارگانيسمهايمولدتخميرتغييراتزيرحاصلميشود :
- توليداسيدکهدرنتيجهتخميرلاکتوزايجادميشود.
- ايجادترکيباتوموادمعطرمثلدياستيلواستالدييد
- پروتئوليزوليپوليز
- توليدگاز CO۲و H۲
- توليدالکل
توليدفرآوردههايتخميريشيردرابتدابارهاکردنشيربهحالخودوافزودنمحصولحاصلبهشيرتازهصورتميگرفت،کهدراينصورتويژگيمحصولنهاييهميشهدستخوشتغييربود.
باپيشرفتعلم،تحقيقاتوسيعيرويميکروارگانيسمهايمولدتخميرشيرصورتگرفتوخواصومتابوليسمآنهامشخصگرديد. درحالحاضرميکروارگانيسمهايمولدتخميربناماستارترکالچر Starter culture باکتريهايآغازگرباويژگي‌هايکاملاًمشخصبرايانواعفرآوردههايتخميريشيربهصورتتجارتتهيهميگردد.
۱طبقهبنديباکتريهايآغازگر starter culture
ميکروارگانيسمهاييکهبهعنواناستارتردرصنعتشيرمصرفميشوندشاملباکتريها،مخمرهافکپکميباشندکهبهصورتخالصبامخلوطبرايتوليدفرآوردههايمختلفمصرفميشوند.
الف)باکتريهايمولدتخمير :
ازآنجاييکهفرآوردههايلبنيخصوصياتمتفاوتيدارندبرايتوليدفرآوردههايمختلفممکناستازيکنوعباکترييامخلوطيازدوياچندباکترياستفادهشودبعضيازانواعباکتريهايازتخميرلاکتوزفقطاسيدلاکتيکتوليدمينمايندکهبهآنهاهموفرمانتاتيوگويندمثلاسترپتوکوکهايلاکتيس،کرموريس،لاکتوباسيلوسبولگاويلوسوهلونتيکوس.
تعداديازباکتريهاعطروطعممخصوصتوليدمينمايندمثلاسترپتوکوکوسدياستيلاکتيساينگروهقادرندازسيترات،دياستيلو CO۲ايجادنمايند.
سايرباکتريهاييکهدرصنعتشيربميزانکمتريمورداستفادهميباشندشامل :
۱- پروپيونيکباکتريوم – مولدسوراخبزرگدرپنيرسوئيسي،رنگقرمزوطعمويژهدرپنيرايجادمينمايد.
۲- بريويباکتريوم – موجبرنگقرمزنارنجيدرپنيرميشود.
ب) کپکها
کپکهابهمقياسوسيعدرتوليانواعپنيرنيمهنرماستفادهميشود. مهمترينآنهاپنيسليومکامانبرتيدرتوليدپنيرکامبروبريدرسطحپنيررشدمينمايندوپنيسليومرکفورتيکهدرداخلپنيررشدمينمايد،پنيربلوچيز،استيلتونازانواعآناست. ديگرازانواعکپکهاژئوتريکمکانديدماستکهدرسطحفرآوردههايتخميريبصورتلايهمخمليظاهرميشود.
ج( مخمرها
تخميرمخمرهامعمولاًبااسيدوگازوالکلهمراهاست . استارترکفيرکهبصورتدانهکيفرشناختهميشودشاملکانديداکفير،سکاروميسسکفير،مايکوتورولاکفير،مايکوتورولالاکتيس،مايکوتورولالاکتوزاو ... درکاناداتوليدموفقيتآميزکفيربااستفادهازاستارترخالصکهشاملباکتريهايماست،لاکتوکوکوساييدوفيلوس،استرپتوکوکوسلاکتيس،لکونوستوک،ساکارومايسيسسرويزيه Saccharomyces cervisiae صورتگرفتهاست .
۲- تکنولژيباکتريهايآغازگر
توليدفرآوردههايتخميريبرپايهاستفادهازاستارتر،براساسخلوصوقدرتمايه،محيطکشتمناسبآنيعنيشيرفاقدموادبازدارندهاستواراست .
مايههايموردمصرفبايدحداکثرتعدادارگانيسمهايزندهرادارابودهکاملاًفعالوفاقدآلودگيباشدودرشرايطکاملاًبهداشتيتکثيرگردد. روشمعمولتکثيرآنبصورتزيرنشانداهميشود:
اصولزيربرايفعالنگهداشتناستارترضرورياست .
۱کاهشياکنترلفعاليتمتاوليکيميکروارگانيسمباکاهشدماتامينميگردد .
۲حذفموادزائدکهدراثرمتابوليسمميکروارگانيسمحاصلميشودودرنتيجهبهمرگباکتريمنجرميشودباافزايش PH
منابع :
- گامي به سور کار شناسي ارشد صنايع غذايي مهندس جعفري و مهندس فلاحي
- http://aftab.ir
- http://tooszist.blogfa.com