مقدمه طرح طرقبه
شهر طرقبه یکی از مهمترین مراکز گردشگری در منطقه محسوب می شود . روزانه دهها هزار گردشگر به منطقه مراجعه و از موقعیت طبیعی آن برخوردار می شوند . تاکنون برای شهر طرقبه ، طرح های هادی به صورت تیپ و بدون توجه به ویژگی ها و قابلیت های گردشگری آن تهیه می شده این گونه طرح ها نه تنها به توسعه واقعی منجر نمی شود بلکه باعث نابودی باغها از بین رفتن ساختار طبیعی ویژه ، معماری محلی و نظایر آنها خواهد شد . به این ترتیب ضروری است که برای حفظ و ارتقای کیفیت های شهری و محیطی ، کنترل توسعه کالبدی و رشد جمعیتی و تجهیز بنیان های گردشگری طرح ویژه گردشگری برای این منطقه تهیه شود .
1 – مطالعات پایه :
1.1 – روند تحول جمعیتی و اقتصادی
1-1-1 : تحولات جمعیتی طرقبه : بعد خانوارد در سال 1375 ، 1/4 نفر بوده که تقریبا هم تراز با مشهد قرار دارد (6/4) روند تحمولات جمعیتی در فاصله 40 ساله 1375-1335 دارای فراز و نشیبهای بسیاری بوده است که از تحولات زیستی و اشتغال در مشهد و نیز تبدیل عملکردهای باغداری و دام داری منطقه به گردشگری ناشی شده است . در سالهای پس از انقلاب و تحت تاثیر رشد جاذبه های کلان شهر مشهد ، نزدیکی فاصله طرقبه به مشهد و جایگزینی گردشگری به جای باغداری باعث کاهش جمعیت شده است (جدول : تحولات جمعیتی شهر طرقبه در فاصله سالهای 1375-1335)
1-2- وضعیت فعالیت و اشتغال : ملاحظه می شود که اشتغال در بخش خدمات در هر دو جنس بالاترین نسبت را دارد . بااین تفاوت که مردان بیشتردر امور خدمات گردشگری و فروش فعالند در حالی که زنان در بخش خدمات عمومی و اجتماعی بیشتر شاغلند . (جدول وضع شاغلان شهر طرقبه بر حسب گروههای اصلی فعالیت 1375)
گسترش کالبدی شهر مشهد باعث کاهش فاصله بین شهر طرقبه با مشهد شده است . به همین دلیل با وجود گسترش فرصت های شغلی جمعیت طرقبه متناسب با توسعه اقتصادی رشد نیافته است . زیرا بسیاری از شاغلین شهرهای فوق در مشهد ساکن هستند .
با توجه به تحول جمعیتی و وضعیت فعالیت و اشتغال می توان گفت :
1-3 : فضای سبز
طرقبه از دید باز به علت استقرار در دامنه های بینالود و داشتن دره ها و رودخانه های سرسبز و پرآب همواره به عنوان ناحیه خوش آب و هواو ییلاقی مورد علاقه مردم مشهد بوده است به طوری که به این شهر حال و هوای باغ شهر بخشیده است . باغ ها کالبد اصلی فضای سبز را تشکیل می دهند و درختان آن بیشتر از نوع سردسیری از قبیل گیلاس ، سیب و گلابی است .
تجزیه و تحلیلی فضای سبز محدوده شهری طرقبه :
در زمینه برنامه ریزی و طرح های توسعه فضای سبز شهری ، اقلیم ، خاک ، آب از جمله عوامل مهم به شمار می روند .
اقلیم : طرقبه دارای آب و هوای سرد خشک و تابستان های خنک و مطبوع است . دوره خشکی در این شهر گاه به 200 روز می رسد . (گونه های گیاهی به کار رفته باید از نوع مقاوم در برابر خشکی باشند ) دوره یخبندان بین 91 الی 118 روز و دمای حداقل مطلق 2/17 – است بنابراین آستانه تحمل گیاهان به سرما باید بیشتر از این درجه باشد .
منابع آبی : استقرار در مسیر رود دائمی جاغرق
خاک : نقشه ارزیابی منابع و قابلیت اراضی منطقه مشهد نشان می دهد که خاک های شهر طرقبه به طور عمده از نوع مخروط افکنه های آبرفتی است که قابلیت متوسطی برای توسعه درختکاری دارد (نقشه طبقه بندی فضای سبز طرقبه و تجزیه و تحلیل فضای سبز )
با توجه به مسائل مطرح شده می توان گفت شرایط اقلیمی ویژه طرقبه جاذب جمعیت در فصول خاص سال است و باید تدابیر خاص برای رفع نیاز مراجعه کنندگان و ساکنین اندیشیده شود که این تدابیر می تواند در غالب طرح های ویژه برای این محدوده باشد .
1-4 : دیدو منظر :
در شکل گیری یک منظر سلسله مراتبی از عوامل دخالت دارند که مهمترین آنها شرایط اقلیمی است . مناظر اغلب تحت تاثیر پدیده های طبیعی و انسانی نظیر سیل و توفان ، آتش ، چرای دام ، جنگل زدایی و توسعه تغییر می کنند . در محدوده شهر طرقبه چشم اناز عمومی منطقه نمایانگر کنش متقابل فرآیندهای طبیعی و اثرات حاصل از اختلالات انسانی است . هر چند شدت توسعه در این مناطق به حدی نرسیده که منظر طبیعی به کلی دگرگون گردد اما تا حدود زیادی تغییر در چشم اندازهای طبیعی را به دنبال داشته است و منجر به ایجاد سطوح مختلفی از کیفیت بصری در الگوهای مختلف چشم انداز گردیده است .
سیمای ورودی شهر : ورودی شرقی شهر طرقبه به دلیل وجود اختلاف سطح بین خیابان اصلی و خیابان منشعب از آن مشخص و متمایز است . در پیرامون این ورودی فضاهای باز و باغ ها وجود دارند .
سیمای خیابان : خیابان اصلی طرقبه به دلیل وجود درختان کهنسال چنار مانند یک تونل سبز در طول شهر کشیده شده است و موجب جذابیت بصری خیابان شده است .
سیمای میدان : دو میدان در شهر طرقبه وجود دارد . اولین میدان بعد از ورودی شرقی شهر با عملکرد غالب ترافیکی وجود دارد سیمای نامطلوب کاربری ها ، مبلمان شهری ، نامناسب و آگهی های تبلیغاتی از کیفیت بصری میدان کاسته است اما در میدان مرکزی شهر به دلیل وجود فروشگاههای صنایع دستی و محصولات بومی ، جذابیت خاصی وجود دارد . با توجه به توضیحات داده شده پس از این نقاط ، حورها و پهنه های خوش منظر و با ارزش بصری شناسایی می شود (نقاط خوش منظر نقاطی است که از ان ها مناظر زیبایی از جهات مختلف در حوزه ی دید قرار می گیرد )
مجموعا بخش وسیعی از محدوده مورد مطالعه یعنی حدود 60 درصد از نظر بصری دارای کیفیت خوب تا بسیار خوب و 20 درصد کیفیت متوسط و 20 درصد دارای کیفیت بصری بد است .
1-5 – معماری
ناحیه طرقبه تحت تاثیر رشد و توسعه سریع مشهد در چنددهه اخیر به شدت دچار تحول شده است . این تحول را در زمینه های مختلف اجتماعی و کالبدی می توان مشاهده کرد . از نظر کالبدی این تحول اثر مستقیم بر روی ساخت و ساز و الگوی بکار گرفته شده از نظر فرم ، رنگ ، مصالح ، ارتفاع و سایر شاخص های ساختمانی داشته است و باعث به وجود آمدن شکل جدیدی از گونه های معماری غیر متعارف شده است . روند جدید ساخت و ساز ، منطقه را از هویت تاریخی و ارزش های بومی خود دور می کند و شهرهایی به وجود می آورد که هیچ گونه ارتباطی با نقش دیرینه خود به عنوان روستاهای ییلاقی ندارند . این جریان موجب می شود که در فاصله زمانی کوتاه دیگر تفاوتی میان این منطقه و شهر مشهد وجود نداشته باشد و ازنظر کالبدی کاملا مشابه باشد .
شکل عمومی بافت : بافت شهر طرقبه در امتداد یک محور مرکزی که نقش گذر اصلی شهر را ایفا می کند شکل گرفته است . این بافت از جنوب به دره رودخانه جاغرق و از شمال به جاده جدید طرقبه متصل شده است . وجود مسیلی سبز در شمال محور اصلی به فاصله کوتاه از ان ، بافت شهر را به دو قسمت عمده تقسیم کرده است . غالب بناهای ساخته شده در شهر طرقبه با واحدهای مسکونی آجری با نماسازی ناتمام است .
ساخت و سازهای جدید : ساخت و سازهای محدودهن شامل 3 محور اصلی است : 1 – احداث مجتمع های مسکونی – تفریحی که اکثر به علت نماسازی های نیمه تمام و عدم استفاده از کالبد سبز ، مناظر نازیبایی را بوجود آورده اند
2 – گسترش و احداث واحدهای مسکونی در طرقبه : که این واحدها عموما بناهای مسکونی آجری با نماسازی های ناتمام هستند .
3 – احداث اقامتگاههای ویلایی : که درون باغها یا بر روی ارتفاعات تپه ماهوری شکل گرفته اند .
اصلاح ضوابط طرح هادی موصب در جهت ساخت و ساز مجموعه های مسکونی و آپارتمانی در محدوده شهر .
تدوین و اجرای ضوابط مربوط به نماسازی واحدهای ساختمانی .
5 – الگوها ، فعالیت ها و روندهای گردشگری :
اساس گردشگری را سه پایه زیر تشکیل می دهد :
- منابع و جاذبه های گردشگری (گردشگاه)
- گروههای گردشگر (گردشگران)
- رفتارو فعالیت های تفرجی (گردش و تفرج)
این سه عامل بنیان گردشگری محسوب می گردد و بر این اساس الگوها ، فعالیت ها و روندهای گردشگری در شهر طرقبه به قرار زیر ارائه می گردد :
منابع و جاذبه های گردشگری :
- استقرار شهر طرقبه در فاصله مناسب نسبت به شهر مشهد
- وجود باغ ها ، باغ دره ها فضاهای باز و سبز و ...
- اقلیم مناسب کوهستانی با قابلیت تفرج زمستانی و تابستانی
- راسته خرید – گردش ، رستوران ها ، باغ ، رستوران ها و سایر خدمات پذیرایی .
گروههای گردشگر : منشأ گردشگران شهر طرقبه از 2 گروه اصلی است :
الف – گردشگران کلان شهرمشهد
ب – گردشگران با منشأ زائرین مرقد مطهر امام رضا (ع)
بر اساس بررسی های انجام شده تعداد گردشگران مقصد طرقبه در روزهای معمولی هفته حدود 25000 نفر و در تعطیلات پایان هفته به حدود 54000 نفر می رسد .
رفتارها و فعالیتهای تفرجی (گردش و تفرج) : الگوهای گردشگری در نقاط شهری طرقبه مجموعه ای تمام از خرید ، گردش در شهر، صرف غذا و نظایر آن است . نکته حائز اهمیت «اصل جایگزینی» و یا قابلیت انتخاباست . به این نحو که در صورت شلوغ بودن رستوران های شهر ، در محورهای بعدی مثل جاغرق ، عنبران و یا نظایر آن به گردش سواره پرداخته و ضمنا به انتخاب رستوران و محل مناسب برای صرف غذا و اتراق نیز مبادرت می کند . نکته دوم آن که به دلیل وابستگی گردشگران طرقبه به جمعیت و فصل زیارتی زوار امام رضا (ع) شهر طرقبه تقریبا در تمام طول سال مورد توجه گردشگران قرار می گیرد .
محدودیت هاو تنگناها : شهر طرقبه با وجود اهمیت ویژه به عنوان مرکز گردشگری ، فاقد طرح های ویژه توسعه است . مهمترین محدودیت ها و تنگناها در زمینه رفتارهاو فعالیت های تفرجیدر این شهر عبارتند از :
1 – طرح های توسعه : شهر طرقبه دارای طرح هادی توسعه است . تهیه این طرح بدون توجه به ویژگی های طبیعی ، تاریخی و فرهنگی شهر انجام گرفته است و قابلیت های گردشگری و چگونگی استفاده از آن مورد توجه قرار نگرفته است .
2 – الگوهای گردشگری : الگوهای گردشگری در شهر طرقبه متناسب با ویژگی ها و توان شهرهای مذکور نبوده و روند کنونی بدون برنامه و بر اساس درک محدود سرمایه گذاران خرد و بی توجه به خواست های متنوع گردشگران شکل گرتفه است .
6 – تسهیلات و تجهیزات گردشگری :
1 – مراکز اقامتی :در طرقبه درحال حاضر هیچ گونه امکانی برای اتراق و بیتوته شبانه وجود ندارد . هر چند علت اصلی عدم احداث مراکز اقامتی در این دو شهر ناشی از باورهای مذهبی و از دید زائرین است اما باید توجه داشت که اولا شهر طرقبه در حال حاضر در محدوده شرعی بلاد کبیره مشهد واقع شده ثانیا برنامه ریزی علمی گردشگری ، توسعه مراکز اقامتی در شهر را با توجه به طیف متنوع گردشگران ضروری می سازد .
2 – مراکز پذیرایی : تقریبا می توان اظهار داشت که تسهیلات و خدمات گردشگری در منطقه به رستوران و مراکز پذیرایی محدود شده است که در محورهای بیرونی شکل غالب رستوران ها ، باغ – رستوران است اما در محدود ه ی شهری به دلیل کمبود زمین و باغ و گرانی زمین و ... از محیط طبیعی و شبه طبیعی محروم مانده اند .
7 – شبکه ارتباطی و حمل و نقل :
منطقه طرقبه و شاندیز با یک شبکه اصلی مرکب از سه شاخه که در منطقه وکیل آباد به هم می رسند پوشیده شده است .
شاخه شرقی با امتدادی در جهت شرق به غرب وارد مشهد می شود
شاخه غربی با امتداد شمال شرق به جنوب غرب به طرقبه می رسد .
شاخه شمالی با امتداد شمال غرب به جنوب شرق به شاندیز منتهی می شود .
هر کدام از این شاخه ها به نوبه خود موجب گسترش های فیزیکی و ترافیکی به سمت و سوی روستاها و آبادی های دیگر در منطقه شده اند .
شاخه مشهد : این محور در واقع ارتباط بین مشهد و منطقه طرقبه و شاندیز را به وجود می آورد . خیابانی است عریض با خاصیت شریانی درجه 2 که قطار شهری مشهد در وسط آن در دست احداث است و از وکیل آباد تا قلب شهر مشهد و پس از آن تا شرق شهر ادامه می یابد .
شاخه طرقبه : این جاده دارای یک تنه اصلی است که از مشهد به سمت غرب تا طرقبه و در همان امتداد تا روستای جاغرق ادامه دارد .
مشخصات فیزیکی این راه به شرح زیر است :
- کاربری های دو طرف آن بدون واسطه دهانه خود را به این جاده می کشانند .
- عابر پیاده در عرض ان رفت و آمد دارد .
- موتور سیکلت و گاهی دوچرخه در امتدان آن حرکت می کند .
- تقاطع های آن بدون کنترل و متعدد است .
- در حاشیه خیابان وسیله نقلیه توقف می کند .
این محور با چنین کیفیتی دارای ظرفیتی برابر 2100 وسیله نقلیه در ساعت و در 2 جهت است . حجم عبوری این محور که در فاصله بین مشهد و طرقبه اتفاق افتاده است در بحرانی ترین وضعیت به 1100 وسیله نقلیه در ساعت رسیده است که به معنی ازدحام ترافیک موتوری در ساعت اوج است .
به دلیل گردشگری بودن شهر رسیدگی به وضعیت عبور و مرور و حمل و نقل آن با توجه به حجم بالای ورود و خروج به خصوص در ایام خاص هفته باید در اولویت قرار گیرد . به طور کلی شبکه ترافیکی طرقبه با توجه به موقعیت خاص و ویژه منطقه نیاز به اصلاح و بازسازی دارد .
در حال حاضر شهر طرقبه در دو حاشیه خیابان اصلی شکل گرفته و با اضافه شدن محور دوم در شمال محور فعلیکه در حال حاضر شکل یک جاده بین شهری را دارد شهر به سمت شمال در حال توسعه است .
8 – سازمان مدیریت و گردشگری :
بروز مسائل : مشکلات ، تنگناها و تهدیدها از سویی و قابلیت ها و توان استفاده نشده و ظرفیت های معطل در منطقه عمدتا ناشی از ضعف یا فقدان «سازمان مدیریت» ناشی می شود . مدیریت و سازمان های گردشگری مهمترین رکن نظام گردشگری محسوب می شود . چنان که حتی در صورت وجود جاذبه ها و منابع گردشگری ، گردشگران متنوع و فعالیت ها و الگوهای تفرجی و لیکن بدون مدیریت و سازمان متناسب ، انتظام میان عناصر پایه فوق و بهره گیری مناسب از قابلیت ها و توان ها امکان پذیر نیست .
روند مدیریت و سازمان دهی و گردشگری در طرقبه :
سازمان هایی که مستقیما بر روندهای گردشگری موثراند عبارتند از : شهرداری و شورای شهر – بخش خصوصی – سازمان ها و نهادهای دولتی تاثیر گذار غیر مستقیم .
شهرداری و شورای شهر : اورگانهایی هستند که مستقیما برروند های گردشگری شهر تاثیر گذارند . مکانیزم تاثیر گذاری شهرداری و شورای شهر اساسا از طریق طرح هادی شهر صورت می پذیرد . طرح های جامع یا هادی با شرایط همسان (تیپ) نمی توانند جوابگوی توسعه گردشگری و حفظ ارتقای کیفیت های شهری – محیطی باشند . بنابراین لازم است که طرح های ویژه برای شهر مثل طرقبه تهی شوند که شاخص ها و عوامل توسعه بخش گردشگری را به خوبی شناسایی و تحلیل کند . و راهکارهای مناسبی در جهت توسعه پایدار گردشگری ارائه دهند .
بخش خصوصی : فقدان برنامه جامع توسعه گردشگری در شهری چون طرقبه نه تنها روند عمومی توسعه را بلاتکلیف می گذارد سرمایه گذاری این بخش را نیز با سردرگمی و آشفتگی مواجه می سازند . به این ترتیب به جای برنامه هدفمند ، جریان خودبخودی عرضه و تقاضا جانشین برنامه می شود که در بسیاری از موارد به تخریب منابع و ارزش های محیطی ، نارضایتی گردشگر و سطح غیر قابل قبول خدمات منجر می شود . بخش خصوصی علاوه بر ارائه خدمات و تسهیلات به گردشگر در عرصه هایی چون احداث مجتمع های اقامتی ، پذیرایی ، تبدیل باغ ها به ویلاهای خصوصی و یا باغ – رستوران و نیز احداث مراکز تفریحی و فراغتی فعالیت می کند . در شهر طرقبه تقریبا کلیه خدمات مستقیم و مورد نیاز گردشگران توسط بخش خصوصی ارائه می شود .
سایر ارگان ها و نهادهای دولتی : علاوه بر بخش های خصوصی ، عمومی و دولتی فوق ارگان ها و نهادهای دولتی دیگری نیزدر شهر طرقبه بر روند گردشگری تاثیر می گذارند . به عنوان مثال سازمان زمین شهری با واگذاری اراضی به تعاونی های دولتی ساخت مسکن ، باعث دگرگونی اساسی در ساختار گردشگری منطقه شده است .
تنگناها و محدودیت ها : با توجه به نتایج روند کنونی مدیریت و سازمان دهی گردشگری در شهر طرقبه داریم :
1 –فقدان تعریف حقوقی و تشکیلاتی : مهمترین تنگنا فقدان تعریف طرقبه به عنوان مرکز گردشگری طبیعی در سطح محلی ملی و حتی بین المللی است و هنوز هم همانند شهرهای کوچک دیگر با آن برخورد می شود .
2 – فقان برنامه کالبدی – فضایی شهر : طرح هادی دارند طرقبه ازنظر برنامه کالبدی – فضایی در راستای مرکزیت گردشگری طبیعی دارای نارسائی ها و تنگناهای جدی است
برای رفع این مشکلات : 1 – شناخته شدگی جاذبه های گردشگریدر شهر مذکور در مقیاس محله ، منطقه ای و ملی 2 – تهیه طرح های ویژه گردشگری از جمله طرح حاضر 3 – هماهنگی ارگانها ، سازمان ها و نهادها