تـوریسم مــذهبـي در استان ایلام
توریسم مذهبی با خصوصیات و شاخصه های مهم خود یکی از مهمترین شاخه های توریسم به حساب آمده و می توان با برنامه ریزی و ایجاد زیرساخت ها از این مهم بهره کافی را برد. توجه به این امر هم از بعد مسائل جهانگردی و هم به لحاظ تاکید بر مفاهیم مذهبی می تواند راهگشای حل این موضوع باشد. چرا که حرکت در جهت جذب جهانگرد مذهبی نخست نیازمند درک مفاهیم و اصول مذاهب و احترام به آنها و سپس تلاش در جهت تسهیل ارائه خدمات به زائرین این اماکن مقدسه می باشد.این امر هم از نظر جنبه های اقتصادی جذب جهانگرد و هم از لحاظ اثرات تبلیغی و بازتاب گسترده بین المللی می تواند نتایج بسیار مثبتی برای کشور میزبان در بر داشته باشد.در استان ایلام بقعه های امام زادگان و نوادگان آنها و اماکن مذهبی زیادی وجود دارد که هر ساله پذیرای خیل عظیم مشتاقان و دوستداران اهل بیت می باشند که می توان با برنامه ریزی و ایجاد زیرساخت ها در جوار این اماکن ، باعث افزایش سهم گردشگران مذهبی به استان بود.
- توريسم: توريسم معادل واژه جهانگردي وگردشگري در زبان فارسي است و از كلمه (tour) به معناي گشتن و از ريشه يوناني (touronois) گرفته شده است و به كليه فعاليت هاي يك ديدار كننده از زماني كه تصميم به سفر مي گيرد تا خاتمه سفر، اطلاق مي گردد.
- توريست: به ديدار كننده اي اطلاق مي شود كه حداقل يك شب را در اقامتگاه هاي خصوصي يا عمومي كشور ميزبان بگذراند.
همه مخلوقات الهي در سير وسفر از مكاني به مكان ديگر و از زماني به زمان ديگر، در جهت كمال حركت مي كنند. قرآن كه براي هدايت بشر نازل شده است، در آيه هاي بسياري بر سير و سفر تأكيد داشته و در خطاب هاي مختلف از انسان دعوت مي كند به مسافرت و زمين گردي بپردازند.(رحیم پور- سیمای جهانگردی اسلامی)
- انواع توریسم : 1. توریسم فرهنگی2. توریسم طبیعی3. توریسم تجاری4. توریسم مذهبی 5. توریسم ورزشی
بر این اساس یکی از شاخصه های مهم توریسم که سهم قابل توجهی از فعالیت های جهانگردی را به خود اختصاص می دهد توریسم مذهبی است.با توجه به مقاصد افراد، اشکال مختلفی از جهانگردی مذهبی شکل می گیرد. در کشور ما نیز با توجه به حضور ادیان مختلف توحیدی و با توجه به وجود پیروان و معتقدان زیاد آنها، انواع مختلفی از توریسم مذهبی می تواند ایجاد گردد. در مجموع همه این پتانسیل های بالقوه لزوم ایجاد برنامه ریزی دقیق و مهمتر از همه اجرای بلافصل این برنامه ها را می طلبد.در ایران از دیر باز علاقه خاص به خاندان اهل بیت (علیه السلام) وجود داشته است. بدین لحاظ اماکن متبرکه متعددی در گوشه و کنار این مرز و بوم پدید آمده است و به دنبال آن همین امر به نحوی قابلیت ایجاد مراکز و قطب های گردشگری مذهبی را بوجود آورده است.
- تعریف توریسم مذهبی: عبارتند از بازدید گردشگران (با تعریف ویژه جهانگردی) از اماکن مقدس نظیر زیارتگاه ها ؛ مقابر امامزاده ها و نظایر آنها .
- توريست مذهبي: گردشگراني فرهنگي هستند كه براي زيارت اماكن، آثار، يادمان هاي مذهبي، انجام اعمال مذهبي و ديني، ترويج و آموزش و گذران اوقات فراغت در مكان ها و مراكز مذهبي جهان سفر مي كنند.در اینجا با دو دسته مختلف از جهانگردان روبرو می شویم ،دسته اول کسانی که از اماکن مقدسه در دین خود بازدید می نمایند و گروه دوم کسانی که از اماکن مقدسه سایر ادیان دیدن می کنند. (دكتر علي رحيم پور)
- خصوصیات توريست هاي مذهبي:به عنوان اولين شاخه از توريست هاي آرام و بي آزار به حساب مي آيند و تلاش مي كنند از امكانات طبيعي موجود صرفه جويي كنند. هم چنين بيشترين هزينه را در رسيدن به اهداف خود مي كنند.
- براي اين گونه توريست ها بعد سفر اهميت چنداني ندارد.
- به بهداشت زياد اهميت مي دهند.
- قابل اعتماد و كم مدعا هستند.
- پول بيشتري نسبت به ديگر توريستها خرج مي كنند و سوغات بيشتري نيز مي خرند.
- توريسم مذهبي در جهان و ايران:جاذبه هاي مذهبي، زيارتگاهي و اماكن مقدس و آرامگاه هاي پيشوايان ديني و... هر ساله پذيراي ميليون ها جهانگرد هستند و در هر كشوري از تنوع زيادي برخوردار است. اين نوع از اشكال جهانگردي يكي از رايج ترين انواع توريسم قلمداد گرديده و سابقه آن به قرون و اعصار گذشته مرتبط مي گردد.
مدارك مستند تاريخي موجود از تمدن هاي عظيم ميان رودان و مصر و نيز آثار بجاي مانده از روزگاران پيش از تاريخ ، حكايت از سفرهاي مذهبي هزاران نفر از انسان ها از ديرباز مي نمايد.
توريسم زيارتي تنها شكل از اشكال جهانگردي مي باشد كه بر موانع آب و هوايي غلبه مي نمايد. چرا كه با تغييرات آب و هوايي مشاهده مي شود كه در تعداد بازديد گنندگان از اماكن و شهرهاي مذهبي دچار تغير نمي گردد. همايش عظيم ميليون ها نفر از مسلمانان جهان در مكه و مدينه يكي از انواع بارز اين نوع جهانگردي مي باشد. (دکتر رحمت اله منشی زاده)
- علل وجودی بقعه ها در ایران
بقعه: واژه اي عربي است به معناي بخشي از زمين ممتاز زمين هاي اطراف يا قلعه اي از زمين عمارت، خانه، سرا، خانقاه، جاه و مقام هم تعريف شده است. ولي بقعه در زبان فارسي به بنايي گفته مي شود كه بر روي مرقد يا مزار يك شخصيت مذهبي، علمي و گاهي كشوري ساخته مي شود. هم چنين به بناي اصلي مرقد امام زادگان بقعه گفته مي شود. (دكتر علي رحيم پور)
علل به وجود آمدن بقعه ها و اماكن مذهبي و امامزاده ها در ايران مي توان به موارد زير اشاره كرد:
1- تعداد زيادي از نوادگان و فرزندان امامان معصوم(ع) كه به سرزمين ايران مهاجرت نموده اند، بر اثر ظلم و ستم و بيدادگري حجاج بن يوسف بوده است.
2- گروه بسيار زيادي از نوادگان و فرزندان امامان معصوم (ع) در هنگام ولايتعهدي حضرت امام رضا(ع) به ايران آمده اند.
3- گروه هايي بودند كه براي به قدرت رسيدن ، بر عليه حكومت اموي و عباسي تلاش كردند و بعد از شكست از حكومت امويان و عباسيان در بغداد ، به ايران گريختند.
4- دسته اي از سادات كه شمار آنها از سه گروه قبلي بيشتر بوده است، در زمان حكومت علويان در مازندران روي به دربار ايشان نهادند و چون علويان زيدي مذهب بوده و در طبرستان سلسله حكومت علويان را تشكيل داده بودند به ايشان پيوستند. هم اكنون بيشترين افرادي كه در اين دوره به طبرستان مهاجرت كردند در استان هاي قم، تهران، قزوين، مازندران، گيلان و بخش هايي از جنوب غربي ايران پراكنده شدند و بعدها به عنوان يك فردي كه مصلح بوده ، پيرواني گرد او جمع شده و پس از فوت، براي او مقبره درست مي كرده اند و بعدها به زيارتگاه تبديل شدند.
- دوره ساخت مقبره ها و اماكن مذهبي در ايران:بيشترين دوره اي كه ساخت اين بناها در آن رواج داشت در دوره ي سادات علوي در طبرستان بوده است. دوره حكومت سلجوقيان اوج ساخت مساجد با محراب هاي گچ بري بوده است مانند مسجد جامع ساوه. ايلخانان نيز بعد از به قدرت رسيدن شاهكارها ي مذهبي و بناهاي مذهبي را به وجود آوردند. به ويژه در عهد قازان خان، الجايتو.در دوره تيمور، بناها را دوباره بازسازي كردند و از مهمترين كارهاي عهد تيمور ساختن حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) مي باشد. در دوره صفويه نيز رسم وقف رواج يافت كه باعث ساخته شدن مساجد و اماكن مذهبي بسياري در ايران شد و بيشترين خدمات از سوي شاه طهماسب و شاه عباس صفوي صورت گرفت. در دوره قاجار هم به ساختن اماكن مذهبي و مرمت اين گونه اماكن اهميت بسياري داده مي شد، مخصوصا در زمان فتحعليشاه كه اين اقدام ها رواج زيادي پيدا كرد. (دكتر علي رحيم پور)
- ساختار فيزيكي امام زاده ها و بناهاي آرامگاهي و مذهبي در ايران:در خصوص معماري امامزاده و اماكن مذهبي نمي توان شيوه و سبك خاصي را بيان كرد چرا كه اين بناها محصول دوره هاي مختلف تاريخي بوده و در مناطق مختلف جغرافيايي مطابق با فرهنگ و نوع مصالح ساختماني موجود در محل ساخته شده اند. ولي هسته اوليه و اصلي اين بناها در ايران شامل يك اتاق مكعبي، مدور، چندضلعي ، پوشش گنبدي نيم دايره، مخروطي و اشكال مشابه آن كه حرم يا روضه ناميده مي شود، تشكيل شده است و مرقد در وسط اتاق و گاه در طبقه زيرين(سرداب) قرار مي گرفته است.
گذری بر تاريخ ايلام
استان ايلام با مساحتي بالغ بر 19086 كيلومتر، بين 31 درجه و 58 دقيقه عرض شمالي از خط استوا و 45 درجه و 24 دقيقه تا 48 درجه و 10 دقيقه طول شرقي از نصف‌النهار گرينويچ در گوشة غربي كشور واقع شده است. اين استان از جنوب با خوزستان از شرق با لرستان و از شمال با كرمانشاه همسايه بوده و از سمت غرب داراي 425 كيلومتر مرز مشترك با كشور عراق است. (آمارنامه استان ايلام، 2).ايلام امروز داراي ميراث تمدني و فرهنگي ديرينه مي‌باشد و از نظر تاريخي بخشي از سرزمين عيلام باستان بوده است. در دوره ساساني در اين منطقه دو ايالت ماسبذان با مركزيت سيروان و شهرهاي تابعة آن مانند: اريوجان و الرذ و ايالت مهرجانقذق با مركزيت صيمره پديد آمده است.اين منطقه در صدر اسلام به وسيله مسلمانان عرب فتح گرديد بلاذري در اين ارتباط مي‌نويسد: «بعد از فتح دينور، ابوموسي اشعري به ماسبذان شد. اهل آن با وي جنگي نكردند. اهل شيروان نيز به همان شروط صلح دينور صلح خواستند و جزيه و خراج پرداختند. ابو موسي دسته‌هايي سوار به ميان ايشان بپراكند و برزمينهايشان غالب آمد.» (فتوح البلدان، 69 و 68) ابن اثير نيز نوشته است: « پس از آنكه هاشم از جلولاء به مدائن بازگشت، سعد خبر دار شد كه آذين پسر هرمزان سپاهياني جمع كرده و به دشت‌ها روي آورده است. سعد ضرار بن خطاب را با سپاهي به مقابله او فرستاد و در دشت ماسبذان به هم خورد نمودند. و جنگي شديد در گرفت و آذين توسط ضرار دستگير و سرش از تن جدا شد، سپاهيان عرب تا حوالي سيروان جلو رفته و ماسبذان را قهراً گرفتند. مردم آن شهر به جبال فرار كردند، ضرار آنها را دعوت به مصالحه كرد و آنان هم پذيرفتند. ضرار تا انتقال سعد به كوفه در ماسبذان بود، سپس به طرف كوفه عزيمت كرد و پسر هذيل اسدي را در ماسبذان جانشين خود ساخت.» (الكامل، 217) از آن زمان تا كنون مردم استان ايلام دين اسلام را پذيرفته و به آن وفادار مي‌باشند و اكنون نزديك به 99% آنها داراي مذهب تشيع مي‌باشند.
با حاكميت اسلام نخستين آرامگاه‌هاي اسلامي بر سر تربت ياران پيامبر و بر سر مقبره‌ي شهداي شيعه و شخصيت‌هاي برجسته احداث شدند. هيچ كدام از آرامگاه‌هاي قرن اول تا سوم هجري متمركز در مناطق خاور نزديك به ويژه در عربستان و مصر باقي نمانده‌اند. (هلين براند، معماري‌اسلامي، 315) نخستين آرامگاه اسلامي باقي مانده مقبرة قبة الصليبة در شهر سامره است كه قدمت آن به اواسط قرن سوم هـ باز مي‌گردد. (همان) در دوران حكومت آل بويه (333 تا 477 هـ) مذهب تشيع گسترش پيدا كرد، علني شدن مذهب تشيع در بنا نمودن زيارتگاههاي تازه‌اي براي شيعيان به ظهور پيوست، شيعيان نه تنها سرداب سامرا محل غيبت امام دوازدهم را از سال 260 هجري به بعد به عنوان مكاني متبرك زيارت مي‌كردند، بلكه در ايران نيز ابنيه‌ي مقدسي بنا كردند، همچنين هسته‌ي اوليه‌ي مرقد امام هشتم، امام رضا (ع) از طرف آل بويه شكل گرفت.(مقدسي، احسن التقاسيم في معرفة الأقاليم، 333)قديمي‌ترين بناي ايلام كه از آن در منابع تاريخي نام برده شده است، بقعه‌ي مهدي خليفه عباسي مي‌باشد. اين نما در سال 564 هجري توسط المسترشد خليفه‌ي عباسي بازسازي شده بود. (ياقوت حموي، معجم البلدان، 2/632) از ديگر بقعه‌هايي كه در تاريخ از آن اسمي به ميان آمده است بناي مهدي صالح در ماژين دره‌شهر است. بناي مذكور در قرن هشتم ساخته شده است. (ايزدنيا، حميد، آثار باستاني تاريخي لرستان، 49)
امامزاده و اماکن متبرک در استان ايلام به تفکيک شهرستانها
شهرستان ايلام
مهدي خليفه عباسي:اين بقعه در محل « سي مي » در شهر كنوني ايلام، رو بر روي پارك كودك فعلي، تقاطع خيابان مسجد والي قرار داشته است. اين بنا قبل از انقلاب اسلامي توسط مسؤولين وقت تخريب گشته است. (درخشنده، صيد محمد، ايلام عروس زاگرس، 102). يعقوبي نوشته است: مهدي در يازدهم محرم سال 169 به سمت منطقه جبل (جبال) از بغداد خارج شد و در روستايي كه « الرذ » گفته مي‌شد از سرزمين ماسبذان فرودآمد و مانند بقيه روزها براي شكار بيرون رفت. سگها آهويي را دنبال كردند او نيز در پي سگها با اسبش به دنبال آهو رفت، آهو به سرعت از در خرابه‌اي وارد شد و سگها نيز به دنبال او وارد شدند و اسب نيز از پي آنها از در خرابه وارد شد و در اين خرابه او را آسيب رساند و او را به سوي خيمه‌گاهش بردند و در هشت روز مانده از محرم در سال 169 در حالي كه 48 ساله بود در گذشت. (تاريخ يعقوبي، 3/143)
حاج بختيار: اين بقعه در بخش چوار از توابع شهرستان ايلام واقع گرديده است؛ از طرف شرق به شهرك شهيد رجايي، از طرف غرب به روستاي « بان‌سرور »، از طرف جنوب به يك پرتگاه نسبتاً بلند و رودخانه و از طرف شمال به كوه « شيره‌زول » محدود گرديده است.اين بقعه فاقد كتيبة تاريخي و شجره‌نامه مي‌باشد. داراي بنايي قديمي بوده و گفته مي‌شود قدمت آن به دوران قبل از حكومت صفويه مي‌رسد و ابعاد آن 8×10 متر بوده است. (بايگاني ميراث فرهنگي ايلام). دو نظر دربارة بختيار وجود دارد: گروهي بر اين باورند وي فرزند امام موسي كاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) مي‌باشد، مدتي در كشور عراق و شهر سامرا زندگي كرده و زماني كه امام رضا به خراسان مي‌رود تمامي اقوامش جهت ملحق شدن به امام راهي آنجا مي‌شوند و حاج بختيار كه از جمله آنان است در همين مكان فعلي از دنيا رفته و به خاك سپرده شده است. عده‌اي ديگر بر اين پندارند كه در زمانهاي خيلي دور حاج بختيار از دست حكام ظالم و ستمگر وقت مي‌گريزد و در اين روستا سكني گزيده و تا آخر عمر در آنجا به سر برده است.
مسجد صاحب زمان (عج):اين زيارتگاه و مسجد در شهر ايلام واقع شده است و در سال 1351 توسط اهالي منطقه بنا شد وسبك معماري آن نيمه سنتي است. اين مسجد در روز چهار شنبه هر هفته ميعادگاه عاشقان ائمه(ع) و حضرت صاحب الامر(عج) است. به واسطه مراجعه بسياري از اهالي شهر ايلام به اين مكان، چهار شنبه بازاري نيز دراين مكان داير مي شود.
شهرستان ايوان
سيد عبدالله: در فاصله 7 كيلومتري جنوب شرقي ايوان و در دامنه كوههاي شير‌زول در محلي به نام سراب بقعه سيد عبدالله واقع گرديده است، فاصله بقعه تا جاده اصلي ايلام - كرمانشاه دو كيلومتر است.اين بنا فاقد كتيبة تاريخي و شجره‌نامه مي‌باشد. تا قبل از سال 1367 به صورت يك « روادگاه » بوده است. در داخل بقعه نوشته‌اي وجود دارد كه در آن سال و نسب سيد عبدالله را اين چنين معرفي كرده است:« سيد عبدالله بن محمد بن الحسين بن احمد بن محمود بن غياث الدين بن مجدالدين بن نورالدين بن سعدالدين بن عيسي بن موسي بن عبدالله بن الامام موسي كاظم (ع). گفته مي‌شود ايشان اهل جايدر پلدختر بوده و در اواخر قرن هشتم و اوايل قرن نهم هجري به منظور تبليغ دين اسلام به اين منطقه عزيمت نمخوده است و در اين شهرستان فوت نمود و همانجا به خاك سپرده شد.در كتاب سيماي ايلام آمده است عبدالله يا عبيدالله اعرج بن عبدالله فرزند حسين اصغر بن امام زين العابدين و كنيه وي ابو علي درويش ام خالد دختر حمزه مصعب بن زبير بوده است و بدين جهت به وي اعرج گفته‌اند كه يكي از پاهايش ناقص بوده است. (علي‌زاده، علي، ابراهيمي‌زاده، حسن، سيماي ايلام،45)
حاجي حاضر: اين بقعه در 13 كيلومتري شمال غربي شهر ايوان و در مسير جادة ايوان - اسلام آباد قرار گرفته است بقعه مذكور داراي بنايي قديمي بوده كه توسط شخصي به نام « نورمحمد » از طايفه خالدي كلهر گيلان غرب و با كمك مالي حسين قلي خان ابوقداره والي پشتكوه ساخته شده بود.(كلهر،آيت الله، جغرافياي تاريخي ايوان غرب، 348)روايت شده كه او از خادمين امام رضا (ع) بوده است و به علت انجام وظيفه سريع و درست و حضور به موقع در خدمت امام لقب حاضرگرفته است و نام اصلي وي سيد محمد مي‌باشد. عده‌اي ديگر مي‌گويند او از زمانهاي خيلي دور به همراه سيد عبدالله به اين منطقه اعزام شده‌اند و در اين جا فوت نموده است. خبر ديگرحاكي از آن است كه حاجي حاضر برادر امام رضا و فرزند امام موسي كاظم (ع) مي‌باشد.
شهرستان آبدانان
شاه احمد:در بلنديهاي كبيركوه و در شمال شرقي شهرستان آبدانان، در حدود پنج كيلومتري جنوب روستاي پاعلم، گنبد كوچك شاه احمد بنا گرديده است. اهالي محل اين بقعه را متعلق به امامزاده احمد يكي از فرزندان امام موسي كاظم(ع) مي‌دانند. قبلاً به صورت يك « روادگاه » بوده است. « در زمان حكومت رضا خان و به هنگام تخته قاپوكردن عشاير لرستان، در اين مكان بنايي كوچك با قلوه سنگ و گچ ساخته مي‌شود.» (ساكي، علي محمد، جغرافياي تاريخي و تارخ لرستان، 231). مسيوچويكف در اين باره مي‌نويسد: « جايي كه اين كوه‌كَوَر» به اتمام مي‌رسد آنجا را « محل شاه » مي‌نامند و در روي كوهي متصل به كوه كور است. امامزاده احمد واقع است. يك امامزاده به همين نام در محل بالاگريوه واقع مي‌باشد. لرهايي كه در كوه كور ساكن هستند خيلي به اين امامزاده اعتقاد دارند. اگر كسي از آنها قتل و غارتي كرده به محض خواندن دو ركعت در آن محل جميع معصيت او مبدل به ثواب خواهد شد.» (مسيوچريكف، سياحت نامه، 110) در عرف مردم شاه احمد مراد دهنده لقب گرفته است، افراد زيادي به قصد زيارت و برآورده نمودن نيازهايي چون حامله شدن، پسر دار شدن، رفع بيماريهاي صعب العلاج و بخت گشايي دختران و پسران به آنجا مراجعه مي‌كنند.
سيد عبدالرحيم: بقعه سيد عبدالرحيم در كنار روستاي سياهكل از توابع دهستان مورموري آبدانان قرار دارد. جنس مصالحي كه در آن به كار رفته از سنگ و گچ مي‌باشد. داراي گنبدي به ارتفاع 5/6 متر و پاطاقي 5/1 متر مي‌باشد. در جلو ديوار شمالي آن دو عدد برج كوچك قرار گرفته است. اين بنا فاقد كتيبه و شجره‌نامه مي‌باشد. اما بصورت شفاهي نقل مي‌گردد كه سيد عبدالرحيم از نوادگان امام موسي كاظم (ع) بوده كه براي ديدار حضرت امام (ع) قصد عبور از اين منطقه را داشته است كه توسط گروهي كشته شده و در همين مكان دفن گرديده است.
سيد صلاح الدين محمد:در جنوب شهر آبدانان، بر روي تپه‌اي مشرف بر قلعه باستاني پشت قلعه - از آثار باستاني دورة ساساني - و بين دو رودخانة شور آب كه از رشته كوه كبير كوه سرچشمه مي‌گيرد، بقعة سيد صلاح الدين محمد واقع شده است. بعضي سيد صلاح الدين محمد را فرزند امام موسي كاظم (ع) مي‌دانند. (افشار سيستاني، ايرج، ايلام و تمدن ديرينة آن، 237) گروهي ديگر وي را سيد صالح الدين بن ناصرالدين بن الصغير بن محمد بن علي بن هادي بن غلام بن عيسي بن يعقوب بن ابراهيم بن محمد باقر (ع) به شمار آورده‌اند. (حسيني زرباطي، سيدحسين، بغية الحائر، 162).بناي بقعه بر نقشه مستطيل شكل ساخته شده و داراي گنبد دو پوش با گنبدي مضرس (ارچين) بيروني و گنبد نيم كروي داخل است. كروان دربارة اين گونه بناها مي‌گويد: « ساختار گنبد برآمده اين بناها در تاريخ معماري بي‌نظير و در هنر اسلامي بدعتي به شمار مي‌آيد و نمونه‌هايي كه از آنها باقي مانده‌اند مربوط به قرون 12 تا 14 ميلادي مي‌باشند. « حاتم، غلامعلي، معماري اسلامي ايران در دورة سلجوقيان، 103)
بابا پيرمحمد: اين بقعه در پنج كيلومتري جنوب شرقي شهر آبدانان قرار دارد. بناي بابا پيرمحمد فاقد كتيبة تاريخي است. اهالي روستاي انصار كه در جنوب اين بنا سكونت دارند، شجره‌نامه‌اي در دست دارند كه از طريق آن نسب خود را به جابربن عبدالله انصاري صحابة مشهور پيامبر (ص) مي‌رسانند. شجره نامه مذكور به تاريخ 720 هجري مي‌باشد. بناي بابا پيرمحمد بر نقشه مستطيلي شكل ساخته شده و داراي دو پوش با گنبد رُك و دوازده ضلعي بيروني و گنبد نيم كروي داخلي است در داخل اتاق مقبره، ضريح به گونه‌ي معمولي وجود ندارد و به جاي آن بر فراز قبر اتاقكي گنبد دار ساخته شده است. اين بنا احتمالاً متعلق به اواخر قرن هشتم و اوايل قرن نهم است.(مرادي، بقاع متبركه ايلام، 740)
شهرستان مهران
علي صالح: بقعه علي صالح در شهر صالح آباد از توابع شهرستان مهران واقع شده است. در بين مردم استان ايلام به « خاص‌علي » مشهور است. امام زاده علي صالح فرزند عبيدالله الاعرج بن حسين اصغر بن امام زين العابدين(ع) مي‌باشد. (شوشتري، قاضي سيفور الله، مجالس المؤمنين، 496؛ قمي، شيخ عباس، منتهي آلامال 2/75؛ الكشي، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، 1/593) طبق سنگ نوشته‌اي كه در ديوارهاي بناي قديمي امامزاده قرار داشته بناي مذكور در سال 1308 هـ . ق در زمان حكومت ناصرالدين شاه قاجار و به توفيق و اهتمام غلامرضا خان والي زاده، والي لرستان و پشتكوه و به معماري استاد حسين دزفولي آن تجديد بناگرديده است. بنايي كه در زمان قاجار ساخته شده بود داراي زير بنايي در حدود240 متر مربع با دو گلدسته و يك گنبد شلغمي كه از بهترين تزئينات زمان خود به شمار مي‌رفت ولي به علت بي‌توجهي و نداشتن درآمدي در حد اين مكان، كاشي‌كاري و گنبدكاري فرسوده گرديده بود. (بايگاني ميراث فرهنگي)اين بقعه مورد احترام تمام مردم استان ايلام است و پر زايرترين بقعه استان به شمار مي‌رود.
سيد حسن: بقعة امامزاده سيد حسن در 2 كيلومتري جنوب شرقي شهر مهران قرار گرفته است و اطراف آن به زمين‌هاي كشاورزي و دشتهاي هموار محدود است و در جنوب آن رودخانة بزرگ معروف به«گاوي» جاري است.بناي قديمي سيد حسن در دورة قاجار ساخته شده است. بناي مذكور داراي گنبد و دو مناره قطور ولي كوتاه در طرفين در ورودي بوده است. قسمت فوقاني مناره‌ها تزينيات آجركاري داشته است سنگ نوشته‌اي كه در امام زاده موجود است ادعاي فوق را اثبات مي‌نمايد و متن آن چنين است « هواله. بسم الله الرحمن الرحيم تاريخ ساختن گنبد مطهر و صحن امامزاده واجب التعظيم سيدحسن عليه الرحمه حسب الامر جناب جلالمآب اجل كرم غلامرضا خان والي كل لرستان فيلي سردار اشرف 1326، مأموريت محمد غلام).سنگ نوشته ديگري در بقعه وجود دارد كه نسب سيد حسن را به امام‌موسي كاظم (ع) مي‌رساند. بر روي اين سنگ نوشته شده است: « هذا قبر المرحوم المبرور و الجليل الصالح و الراجح السيدحسن ابن موسي الكاظم (ع) » در بين مردم منطقه امامزاده سيدحسن به روم‌شكن معروف است. قدمت آن را به دورة صفويه و « هلاكوخان » نسبت داده‌اند.
پير محمد « پيرمامه »: اين بقعه در30 كيلومتري جنوب غربي شهر اركواز ملكشاهي و در روستايي به نام «گنبد » واقع شده است. ساختمان قديمي آن در سال 1304 توسط غلامرضا خان امير جنگ والي لرستان و پشتكوه براي اولين بار احداث شده و كاشي‌هاي آبي رنگ آن را از اصفهان به محل آرامگاه منتقل كرده‌اند. بر طبق شجرنامة موجود در بقعه سيد محمد عابد از فرزندان موسي بن جعفر (ع) مي‌باشد كه در دوران اختناق حكومت متوكل وارد ايران گرديده و در منطقه فعلي ساكن شده و در همين منطقه نيز دفن گرديده است.
شهرستان شيروان چردول
محمد باقر: در جنوب غربي سفيد خاني از توابع شهرستان شيروان چرداول بقعه محمد باقر واقع شده است، در اطراف بقعه قبرستاني قديمي وجود دارد. بناي فرق بر نقشه تقريباً مربع شكل ساخته شده كه اندازه هر ضلع آن 7 متر مي‌باشد، نماي داخلي آن داراي پلان چليپايي است. مردم روستا مي‌گويند كه اين مكان روادگاه امام محمد باقر(ع) بوده است و حدود پنجاه سال پيش يكي از ساكنين روستا خواب مي‌بيند كه از مردم تقاضا شده است براي آن ساختماني احداث نمايند. بناي محمد باقر در حال ويراني است.
عباس: در 4 كيلومتري غربي شهر بومار از توابع شهرستان شيروان چرداول و بر تپه‌اي مشرف به رود شيروان قرارگرفته است. اين بقعه با جادة اصلي 3 كيلومتر فاصله دارد. قبرستاني مربوط به دورة اسلامي در اطراف بقعه و احاطه كرده است. بعضي از سنگ قبرهاي اين قبرستان بيش از 200 سال قدمت دارند و داراي نقوش حجاري شده مي‌باشند. اين بقعه فاقد كتيبه تاريخي و شجره‌نامه مي‌باشد ولي جديداً شجره‌نامه‌اي در داخل بقعه وجو د دارد كه وي را به عباس بن هاشم بن زيد بن زين العابدين (ع) منسوب مي‌كند.بقعة عباس در بين مردم استان جايگاه ويژه‌اي داشته و از اما‌زاده‌هاي پر زوار مي‌باشد.
سيد علي: اين بقعه در حدود 1500 متري شهر شهرك لومار بر بالاي تپه‌اي مشرف به رود سيمره واقع شده است كوه « چرمين » در قسمت شمالي اين امامزاده قرار دارد. قبرستاني قديمي‌اي در اطراف امامزاده قرار گرفته است.بناي آن داراي گنبد دوپوش و پيازي شكل است كه اطراف آن به وسيلة يك شبستان احاطه شده است. بقعه مذكور فاقد كتيبة تاريخي و شجره‌نامه مي‌باشد.مردم منطقه مي‌گويند كه سيد علي فرزند زيد و از نوادگان امام سجاد (ع) مي‌باشد.
پيرحسين: اين بقعه در يك كيلومتري روستاي زنجيره عليا از توابع شهرستان شيروان چرداول قرار دارد، ساختمان آن با نقشه نامنظم ساخته شده و داراي گنبد مخروطي پخ مي‌باشد.در بين مردم منطقه پيرحسين به پير درد «پيرژان » معروف است.
پيرحمزه: بقعه پيرحمزه بر روي تپه‌اي در 3 كيلومتري روستا‌هاي سلطانقلي و سيد نظري سفلي از توابع شيروان چرداول قرار گرفته است. بناي آن نقشه مربع ساخته شده و داراي گنبد هرمي شكل چهار ضلعي است. مصالح استفاده شده در آن قلوه سنگ و ملاط‌گچ و خاك مي‌باشد. گذشتگان منطقه گفته‌اند پيرحمزه فرزند زيد و از نوادگان امام موسي كاظم (ع) است كه در عراق مورد شكنجه قرار گرفته و براي پيوستن به امام رضا (ع) راهي كشور ايران شده كه در بين راه از دنيا مي‌رود. در اين باره نيز نقل شده است كه شجره نامة آن در نجف اشرف موجود است.
بابا قاسم: در جنوب شرقي شهر سرابله و در فاصلة 5/2 كيلومتري بر روي تپه‌اي بلند بقعه بابا قاسم قرار دارد و در اطراف بقعه قبرستاني از دورة اسلامي وجود دارد. بناي آن بر نقشه مربع شكل ساخته شده و داراي گنبد نيم كروي مي‌باشد، اين بنا از دو قسمت بدنه و گنبد تشكيل شده است. درِ ورودي آن در ضلع شمالي قرار دارد و در ضلع جنوبي بنا نيز يك پنجره وجود دارد.بقعه فوق فاقد كتيبه تاريخي و شجره‌نامه است. اما در بين مردم مشهور است كه بابا قاسم از نوادگان امام موسي كاظم (ع) مي‌باشد كه به قصد زيارت امام رضا (ع) از عراق به راه افتاده و در اين مكان از دنيا رفته است. با توجه به اينكه بقعه تخريب شدة خليفة مهدي كه در داخل شهر ايلام قرار داشته و احتمالاً متعلق به قرن ششم هجري بوده است، به همين شيوه ساخته شده است اين بقعه نيز احتمالاً متعلق به همان دوره باشد. (مرادي، بقاع متبركه، 253)
شهرستان دره شهر
مهدي صالح: اين بقعه در بخش مركزي ماژين واقع شده است. در بين مردم آن سامان به « ماي صالح» معروف است. مصالح به كار برده شده در اين بنا آجر و گچ و قلوه سنگ مي‌باشد. اتاق گنبد دار، گنبد و احتمالاً سردابه از آجر و ملاط گچ ساخته شده است. بناي مذكور فاقد كتيبه تاريخي و شجره‌نامه است.(ايزدپناه، دربارة صاحب بقعه مي‌نويسد: بنابر آنچه دو نفر از مأمورين با سواد دهكده نقل نموده‌اند بر ديوار غربي كه خراب شده است، نام و مشخصات صاحب قبر وجود دارد و قول آن دو نسبت به آنچه خوانده و نقل مي‌كردند تفاوت زيادي وجود دارد كه عيناً هر دو نقل مي‌شود:1-... شيخ الراشدين و سلطان المحققين و العلماء، ابوسايبان، شيخ سيد صالح نورالله مرقده...2- سلطان المحققين و شيخ الراشدين، سيد صالح نورالله قبر و اولاد ... تاريخ سبع و مأته و سبعين (ايزدپناه، آثار باستاني و تاريخي لرستان، 491)در هر دو مورد اشاره گرديده است كه نام صاحب قبر« سيد صالح» است.
جابر:اين بقعه در حدود 70 كيلومتري جاده ايلام دره‌شهر - 17 كيلومتر مانده به شهر بدره- و در بين كوههاي « مله‌رتيه» و « چال‌مي» و در نزديكي روستاي جابر، واقع شده است. در اطراف اين بقعه قبرستاني از دورة اسلامي وجود دارد.بقعة جابر فاقد كتيبة تاريخي و داراي شجره‌نامه است. در گزارش عملكرد سازمان اوقاف آمده است كه اين بقعه طبق شجره‌نامة موجود كه به خط عربي آن زمان تحرير شده از نوادگان جابر بن عبدالله انصاري مي‌باشد.بناي قديمي اين بقعه كه به سبك بناهاي با گنبد « مضرس » يا « ارچين » و شبيه به بناهاي سيد صلاح الدين محمد در آبدانان و دانيال نبي در شوش بوده، در سال 1370 تخريب گرديده و بنايي نوساز به جاي آن احداث گرديده است.(مرادي،بقاع متبركه،58)
پيرمحمد:اين بقعه در دامنه‌هاي كبيركوه واقع شده است. فاصله آن تا بخش بدره 8 كيلومتر مي‌باشد. اطراف آن به وسيله قبرستاني از دوران اسلامي و جنگلهاي بلوط احاطه شده است. به فاصلة حدود 200 متري شمال بقعه آثار قديمي شهر كوچكي مشاهده مي‌شود كه فريااستارك آن را متعلق به قرون سيزدهم و چهاردهم ميلادي دانسته است. (استارك، فريا، سفرنامه اسموت،لرستان و ايلام، 143-128) در جاي ديگري مي‌نويسد: در آنجا قبرستان مربوط به مسلمانان ديديم. اين قبرستان از سنگ‌هاي حجاري شده درست شده بود. در آنجا محرابي كه از سنگ و شفته ساخته شده است قرار داشت در زير آن آرامگاهي وجود دارد كه مجموعه‌اي از ريگهاي گرد و تعدادي سنگواره سياه رنگ دور و برش ديده مي‌شود، اهالي محل اين سنگوار‌ه‌ها را سنگ پري مي‌گويند و به عنوان نذري و اهدائي به اين جا مي‌آورند. (همان،131)
بابا سيف الدين: در پانزده كيلومتري شمال شرقي دره شهر در دهستان ارمو بقعه بابا سيف الدين محمد واقع شده است. اين بقعه از جنوب به تنگ بهرام چوبين واقع در دامنه كبيركوه و از شمال به رود سيمره و از شرق به پلدختر محدود مي‌شود. در اطراف اين بنا قبرستاني قديمي از دورة اسلام وجود دارد. گفته‌اند كه بابا سيف الدين محمد فرزند ابراهيم فرزند امام موسي كاظم (ع) است كه در شمال شرقي دره‌شهر كه ارتفاع آن از سطح دريا 550 متر مي‌باشد و در حوالي دامنه‌هاي كبيركوه مدفون است، از بركات اين ديار مي‌باشد و از اهالي آن سامان جهت كمك و اشارت امامزاده دعوت بعمل مي‌آيد. (زندي شيرازي، محمدحسين، امام زاده‌هاي مدفون در ايران، 45) شجره نامة آن به زبان عربي موجود است.بناي قديمي آن مربع شكل است كه هر ضلع آن 30/5 متر و ارتفاع گنبد تا زمين تقريباً 7 متر مي‌باشد، بر روي اين بنا گنبدي قيفي شكل ساخته شده است كه اين سبك گنبد درجاي ديگر ديده نشده است. (ايزدپناه، حميد، آثار باستاني و تاريخي لرستان، (1/494).
شهرستان دهلران
ابراهيم قتال:در محور جادة مهران – دهلران و بعد از روستاي بيشه‌دراز نزديكي مرز ايران و عراق بقعه‌ي ابراهيم قتال واقع شده است. آثاري از بناي قديمي آن در دست نيست و بناي جديدآن بعد از پايان يافتن جنگ ايران و عراق احداث گرديده است.براساس گزارش مديريت اوقاف ايلام اين سيد داراي شجرنامه است. او از نوادگان محمد حنفي از فرزندان حضرت علي (ع) مي‌باشد. مي‌گويند: وي كه ابتدا در منطقه بصره از توابع دولت عراق و به طور مخفيانه به دعوت مردم مي‌پرداخت، تحت تعقيب مأموران خليفه‌ي وقت قرار گرفت و به ناچار شبانه به سوي ايران رهسپار گرديد. در منطقه علي غربي عراق با مأموران خليفه مواجه شد، از ناحيه پاها مجروح گرديد و با همان وضعيت راه ايران را در پيش گرفت تا به منصورآباد مهران رسيد و چند روزي در آنجا ماند، اما بنا به دلايلي تصميم برگشتن به بصره را گرفت. در راه بازگشت در منطقه نصريان به واسطه‌ي خونريزي زياد به شهادت رسيد و بهوسيله عشاير منطقه در همان جا به خاك سپرده شد.از آن پس خانواده‌ي او كه از جريان شهادتش مطلع مي‌شوند به آن منطقه آمده و در كنارش مأوا مي‌گيرند و بارگاه كوچكي براي او مي‌سازند. اين بقعه، در ايام تعطيلات رسمي عيد نوروز، نسبت به ساير ايام، بيشترين زائران را پذيراست.
سيد ناصر الدين: اين بقعه بر بالاي تپه‌اي در روستاي علي‌آباد بزرگ و در 20 كيلومتري شمال غربي زرين‌آباد از توابع شهرستان دهلران واقع شده است و قبرستان قديمي‌اش اطراف آن قرار دارد. ساكنين آن روستا از ساداتي هستند كه خود را به سيد ناصرالدين منسوب مي‌كنند.بناي قديمي آن به صورت چهارگوش بوده، در ورودي آن در جهت شمال قرار داشته و داراي چهار مناره و گنبدي قارچي شكل بوده است.اين بقعه فاقد كتيبه تاريخي است، اما شجره‌نامة آن در داخل امامزاده وجود دارد، براساس آن سيد ناصرالدين يا « سيد سرودين » فرزند عبدالله بن موسي كاظم (ع) بوده و در اين منطقه شهيد شده است. او داراي شش فرزند ، سه پسر به نامهاي صادق، هادي، و حامي و سه دختر به نامهاي فاطمه، حبيبه و رقيه بوده است.
سيد ابراهيم:در 8 كيلومتري شهر زرين‌آباد و جنوب شرقي روستاي « بردي » از توابع شهرستان دهلران بقعه سيد ابراهيم واقع شده است. در حدود پنج كيلومتري شرقي اين بقعه قلعة بزرگ باستاني « شاخ يا شياق » با مساحت 000/500 مترمربع قرار دارد. (افشار سيستاني، ايرج، ايلام و تمدن ديرينه آن، 237)اين بقعه بر نقشه مستطيل شكل ساخته شده و داراي گنبد دوپوش با گنبد هرمي هشت ضلعي بيروني و گنبد نيم كروي داخلي است. داراي 9 واحد (اتاق) است. در ورودي بنا در ضلع شمالي و در محور اتاق ورودي و اتاق گنبدخانه قرار دارد. سطح داخلي بنا حدود 70 سانتيمتر پايين‌تر از سطح بيروني بقعه قرار گرفته است (مرادي، بقاع متبركه، 174) در داخل بقعه دو قبر وجود دارد، قبر سيد ابراهيم و قبر بي‌بي زينب خواهر او. در شمال غربي بقعه سيد ابراهيم و فاصلة دو متري از آن بقعه كوچكي با همان سبك به نام پيرمحمد يا « پيراهم » وجود دارد و گفته مي‌شود او فرزند سيد ابراهيم بوده است. بقعه مذكور فاقد كتيبة تاريخي است اما بر طبق شجره‌نامه‌اي كه در سال 1304 هجري در نجف اشرف نوشته شده است و به تأييد علماي آن زمان رسيده است، امام‌زادة سيد ابراهيم يا « شوراهم » فرزند امام محمد باقر (ع) مي‌باشد.(حسيني زرباطي، سيد حسين، بغية الحائر، 139)
سيد اكبر: اين بقعه در 8 كيلومتري جنوب شرقي شهر دهلران قرار گرفته است. بناي قديمي آن از بين رفته و بر اساس گزارش مديريت اوقاف ايلام امامزاده سيد اكبر داراي بقعه قديمي بوده كه در زمان جنگ ايران و عراق خسارتهاي فراواني ديده است، پس از پايان جنگ آن بنا تخريب و بناي جديدي براي آن ساخته شده است. بقعه سيد اكبر فاقد كتيبة تاريخي و شجرنامه است. اما بر طبق نقل شفاهي مردم آن سامان او پسر امام موسي كاظم (ع) است كه به همراه حضرت معصومه به منظور ديدار از حضرت رضا از عراق به ايران آمده و در دهلران در اثر بيماري فوت كرده و در همين مكان دفن شده است. (افشار سيستاني، ايرج، ايلام و تمدن ديرينة آن، 237)
نتيجه گيري:
امروزه كه توريسم سهمي مهم در اقتصاد جهاني دارد و در حال حاضر كه اين صنعت رتبه سوم را از لحاظ كسب درآمد دنيا دارد جا دارد كه براي به حد اكثر رساندن استفاده از توانائي هاي بالقوه و بالفعل كشورمان بايد به گونه اي برنامه ريزي شود كه از اين امكانات حداكثر استفاده برد.
آنچه مسلم است تاكنون بخشي از سياست گذاري هاي كشور براي توسعه فعاليت هاي گردشگري مبتي بر انتظارات آرمان گرايانه بوده و در نتيجه حاصلي ملموس براي كشور به دست نداده است. بالطبع چنانچه بخواهيم به هدف گذاري هاي مربوط به اين سياست ها دست يابيم لازم است همه زير ساخت هاي لازم چه در بخش هاي مختلف توريسم از جمله طبيعي،تاريخي ، فرهنگي و مذهبي را در حد مطلوب فراهم كنيم و با بهره گيري از قابليت ها و امكانات و پتانسيل هاي موجود سهمي از بازار گردشگري را بخود اختصاص دهيم.
استان ايلام به عنوان يكي از شهرهاي مرزي همسايه با كشور عراق ، داراي قابليت هاي زيادي در زمينه توسعهصنعت توريسم از جمله توريسم زيارتي مخصوصا با توجه به وجود اماكن مقدس و مذهبي بسياري كه در استان ايلام وجود دارد، می باشد و مي توان اميدوار بود كه در صورت برنامه ريزي مدون و ايجاد زيرساخت ها در جوار اين گونه اماكن، نقش مهمي در رونق گردشگري منطقه خواهد داشت.برای همين منظور و به منظور جذب بيشتر زوار و گردشگران به اماکن مذهبی استان نکات زيرپيشنهاد می گردد :ايجاد زيرساختهای بهداشتی- رفاهی در اين اماکن
- ايجاد زائرسرا با امکانات لازم جهت پذيرايی از زوار
- بهبود کيفی و کمی در خدمات
- بهبود راه های دسترسی به اين اماکن
- تحقيق و پژوهش درباره اين اماکن
منابع و مآخذ
1- آمارنامة استان ايلام سال 1379، سازمان مديريت و برنامه ريزي استان ايلام، 1380 -2- ابن حوقل، صورة الارض، ترجمه جعفر شعار، انتشارات بنياد فرهنگ ايران، 1347-3- استارك، فريا، سفرنامة الموت، لرستان و ايلام، ترجمه علي محمد ساكي، انتشارات علمي، چاپ اول، تهران 1364-4- افشار سيستاني، ايرج، ايلام و تمدن ديرينة آن، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چاپ اول، تهران 1372-5- ايزدپناه، حميد، آثار باستاني و تاريخي لرستان، انتشارات آگاه، چاپ دوم، 1363-6-بلاذري، احمد بن يحيي، فتوح البلدان، ترجمه آذرتاش آذرنوش، انتشارات سروش، چاپ دوم، تهران 1364-7- حموي، ياقوت، معجم البلدان، دارالصادر، بيروت، 1376-8- درخشنده، صيد محمد، ايلام عروس زاگرس، چاپ اول، 1370-9-كلهر، آيت ا... ، جغرافياي تاريخي ايوان غرب، چاپ نهضت، 1376-10- محموديان، حبيب الله، مقبره مهدي صالح، فرهنگ ايلام، شماره اول، بهار 1379-11- مرادي، ابراهيم، بقاع متبركه ايلام، پايان‌نامه، 1380-12- مروتي، سهراب، قاسمي، يارمحمد، نمادهاي مقدس در استان ايلام، -13- مستوفي، حمدالله، تاريخ گزيده، به اهتمام عبدالحسين نوايي، اميركبير، تهران 1362-14- يعقوبي، احمد بن يعقوب، تاريخ يعقوبي، مطبعة العزي، نجف اشرف-5- رحيم پور، دکتر علی، سيد داوود حسينی، سيمای جهانگردی اسلامی، محيا، چاپ اول، تهران، 1379-16- قران کريم-17- منشی زاده، دکتر رحمت اله، جهانگردی، مسعی، چاپ اول، 1376، ص 10-18- رضوانی، دکتر علی اصغر، جغرافیا و صنعت توريسم، پيام نور، 1374، ص 16
نگارنده: قاسم جانی