تعريف کار و اوقات فراغت
گذراندن وقت با هدف و اهميت خاص ، کار نام دارد .
اوقات فراغت ، اوقات آزادي هستند که هدف خاص و از پيش تعيين شده اي ندارد و دربر گيرنده آموزشهاي غير رسمي مي باشد . معمولاً به غلط براي اوقات فراغت ، برنام ريزي نمي شود.
ضرورت اوقات فراغت
روانشناسان ، اوقات فراغت را به عنوان يک تربيت غير رسمي مي دانند . بر اساس مطالعات و تحقيقات انجام شده گاهي تربيت غير رسمي تأثير بيشتري از آموزش و تربيت رسمي به جاي مي گذارد . زيرا در مواقعي که افراد وقت آزاد دارند ، مي توانند با تفريح مطالبي را ياد بگيرند و در نتيجه از نظر آموزشي و تربيتي اثرات بيشتري دارد .
از طرف ديگر تحقيقات نشان داده اند که افراد اوقات فراغت به زمينه هاي آموزشي برنامه هاي اوقات فراغت توجه بيشتري دارند و اين امر موجب افزايش خود شکوفايي در آنها مي شود .
بنابراين در چارچوب تربيت غير رسمي ، مي توان مسائل عديده آموزشي و تربيتي را به طور غير مستقيم آموزش داد و موارد بسياري را به نوجوانان و جوانان ياد داد .
در اوقات فراغت مي توان با کشف استعدادهاي افراد ، آموزشهاي لازم را به افراد ارائه داد و به طور غير مستقيم در آنها ، مهارتهاي زندگي را ايجاد نمود.
بنابراين برنامه ريزي براي اوقات فراغت و استفاده صحيح از آن در افراد اهميت بسزايي دارد. شرط صحيح استفاده از اوقات فراغت ، آموزش مي باشد . با برنامه ريزي صحصح و مناسب مي توان نوجوانان را از بسياري از انحرافات بر حذر داشت .
به طور مثال يکي از عوامل اساسي اعتياد نوجوانان ، عدم برنام ريزي صحيح براي اوقات فراغت آنان مي باشد .
برنامه ريزي براي اوقات فراغت نشانه توجه جامعه به نوجوانان مي باشد .
جامعه بايد با برقراري تعامل با نوجوانان و ايجاد انگيزه در آنها بتواند نوجوانان را به طور سالم تربيت کند .
برنامه ريزي در زمينه هاي فرهنگي ، اجتماعي ، اخلاقي و ديني در اوقات فراغت جوانان نقش مهمي در تربيت سالم افراد ايفا مي کند .
مراحل برنامه ريزي فعاليتهاي اوقات فراغت عبارتند از :
1-اولين گام در برنامه ريزي فعاليتها در اوقات فراغت ، برنامه ريزي فردي است.
در اين مرحله بايستي استعدادها ، تواناييها و علائق افراد و نحوه پرورش و شکوفايي آنها را کشف نمود .
2-برنامه ريزي در زمينه هاي اجتماعي و سياسي : در اين مرحله بايد با سياستگذاريهاي صحيح ، جوانان بتوانند در زمينه هاي اجتماعي و سياسي فعاليت کنند .
3-برنامه ريزي اقتصادي : از آنجا که اوقات فراغت نياز به سرمايه دارد ، لذا بايد منابع مالي لازم براي فعاليتهاي اوقات فراغت تأمين شوند .
4-برنامه ريزي فعاليتهاي فوق برنامه فرهنگي – ديني – اخلاقي : از آنجا که مي توان اوقات فراغت را به آموزش غير رسمي تبديل کرد ، اين مسئله حائز اهميت بسياري است زيرا نوجوانان و جوانان از اين طريق به يادگيريهاي مختلفي دست مي يابند . از طريق برنامه هاي فرهنگي ، ديني و اخلاقي ، نوجوانان مي توانند به طور غير مستقيم به مهارتهاي زندگي دست يابند .
در اينجا بايد به اين امر توجه نمود که تلويزيون نبايد جانشين فعاليتهاي فردي و اجتماعي نوجوان باشد و آنان را به افرادي منفعل مبدل سازد .
از طريق تلويزيون مي توان روشهاي صحيح استفاده از اوقات فراغت را به نوجوانان آموزش داد و به آنها نقش اوقات فراغت در يادگيريهاي غير مستقيم را گوشزد نمود .
به طور کلي آموزش شرط صحيح استفاده از اوقات فراغت است و با برنامه ريزيهاي صحيح مي توان جوانان را از انحرافات و بزهکاريها دور نمود . به طور مثال شايد يکي از علل روي آوردن جوانان به اعتياد ، عدم برنامه ريزي صحيح براي اوقات فراغت باشد.
در برنامه ريزي براي اوقات فراغت بايد به علائق و نيازهاي نوجوانان توجه بسياري مبذول داشت و امکانات محيطي و برنامه هاي تفريحي را براي آنان لحاظ کرد. در اين راستا نقش فعاليتهاي فوق برنامه از اهميت بسياري برخوردار است. زيرا اين فعاليتها، زمينه ساز فعاليتهاي آينده آنها در جامعه مي باشد. علاوه بر اين، نوجوانان در برنامه ريزيهاي مختلفي که در گردشهاي علمي، اردوها، انجمنهاي ورزشي – ادبي – هنري و حتي در نهادهاي اجتماعي به تجربه و آگاهي و شناخت دست يافته و شناخت مسائل مهمترين امر در پيشگيري از انحرافات مختلف مي باشد.
مي توان گفت که شرکت در اين فعاليتها ، هم جنبه تفريحي و هم جنبه ايفاي نقش بزرگسالان را دارد.
نقش امور تربيتى در غنى سازى اوقات فراغت دانش‌آموزان
مقدمه
اوقات فراغت را مى‌توان مهمترين و دلپذيرترين اوقات انسانها دانست. اين اوقات براى مومنين لحظه‌هاى نيايش با معبود، براى عالمان دقايق تفکر و تامل و براى هنرمندان زمان ساختن و ابداع و اختراع است در عين حال براى عده‌اى نيز اين اوقات فراغت ملال‌آورين ترين و خستگى‌ترين لحظه‌هاست.
اوقات فراغت از ديدگاه عالمان، جامعه شناسان و دانشمندان به حدى مهم است که معتقدند؛ موجوديت و اصالت فرهنگهاى جامعه بر مبناى فرصتها و اوقات فراغت افرادى که در آن جامعه زندگى مى‌کنند پى‌ريزى شده است. فرانسيس دوگه مى‌گويد “به من بگوييد اوقات فراغت را چگونه مى‌گذرانيد تا بگويم شما که هستيد و فرزندانتان را چگونه تربيت مى‌کنيد.” و يا تاگور شاعر معروف هندى معتقد است؛ تمدنهاى انسانى سرمايه‌هاى جاويدانى هستند که از کاشت، داشت و برداشت صحيح اوقات فراغت متجلى گشته‌اند. چنانچه کارکردهاى فراغت را نشاط و شادابي، تفريح و سرگرمى سالم و بالاخره رشد وشکوفايى استعدادها و تکوين شخصيت بدانيم و نظر به اينکه کشور ما در رديف جوان‌ترين کشورهاى دنيا (با ميانگين سنى 16 سال) مى‌باشد، هدايت، ايجاد امکانات براى غنى سازى اوقات فراغت دانش‌آموزان مى‌تواند در شکل گيرى شخصيت و هويت آنان و سازندگى جامعه ايرانى و اسلامى نقش بسزايى داشته باشد.براساس تحقيقات انجام شده در برخى کشورهاى در حال توسعه، مشکلات عمده گذران اوقات فراغت، نداشتن امکانات سالم تفريحي، عدم آگاهي، نداشتن برنامه صحيح و اصولى و همچنين اجراى سياستهاى نامناسب فرهنگى و اقتصادى و اجتماعى مى‌باشد که موجب انحراف نوجوانان و جوانان و کشيده شدن آنان به سوى تفريحات ناسالم است. پژوهشهاى انجام شده در ايران نيز حاکى از اين مطلب است که بسيارى از معضلات اخلاقى و فرهنگى در بين نوجوانان و جوانان، موازى کارى ارگانها و سازمانهاى ذى‌ربط و فقدان برنامه‌ريزى صحيح جهت گذران اوقات فراغت در بين آنان بوده است.
رمز موفقيت آموزش و پرورش وجود معلمان و مربيان کارآمد، با انگيزه، خلاق و پويا مى‌باشد. اين در حالى است که استکبار جهانى تمام تلاش خود را معطوف تسلط فرهنگى غرب بر جامعه اسلامى کرده است و در اجراى اين اهداف شوم از ابزار و وسايل فرهنگى و اشاعه فرهنگ مبتذل و تفريحات ناسالم براى دانش‌آموزان (نوجوانان و جوانان)بهره مى‌جويد. بنابراين لزوم برنامه‌ريزى و سياستگذارى مناسب و وضع قوانين لازم براى غنى سازى اوقات فراغت دانش‌آموزان براى جلوگيرى از رواج فرهنگ ابتذال غرب بسيار ضرورى و لازم به نظر مى‌رسد.
خوشبختانه عنايت ويژه مجلس شوراى اسلامى به امور تربيتى و تصويب و ابلاغ آن به آموزش و پرورش گواه اهميت و نقش امور تربيتى در احياى فرهنگ اسلامى و ايرانى در بين دانش‌آموزان است.
بديهى است هر گونه سياستگذارى و برنامه‌ريزى براى رسيدن به “وضع مطلوب”نياز به شناخت “وضع موجود” مى‌باشد.
يعنى شناخت نيازها، تمايلات، علاقه و گرايشها و نگرشهاى دانش‌آموزان به انواع فعاليتهاى فوق برنامه و فراغت و برنامه‌ريزى و تدارک امکانات لازم يک ضرورت براى امور تربيتى در آموزش و پرورش مى‌باشد.
کارکردهاى اصلى اوقات فراغت
کارکردها و منافع اوقات فراغت را مى‌توان به دو گروه عمده تقسيم کرد؛
الف. کارکردها و منافع مستقيم:استراحت، تفريح، خلاقيت، تعلق و همبستگي
ب. کارکردها و منافع غير مستقيم: تقويت سرمايه اجتماعي، تقويت هويت دينى و ملي، کاهش آسيبهاى اجتماعي، کمک به توسعه فرهنگي، اقتصادى و اجتماعي.
سطوح فعاليتهاى فراغتى از نظر کيفيت
فعاليتهاى فراغتى از سطوح مختلف ارزشى از نظر نوع انگيزه و پاسخگويى به سلسله مراتب نيازها برخوردار است. گذران فراغت در مراتب عالى مى‌تواند به خلاقيت علمي، هنرى و اعتلاى ارزشهاى اخلاقى و خدمات اجتماعى بپردازد. در يک سطح ديگر مى‌تواند به رفع خستگي، کسب لذت و آسايش و تامين سلامت جسمى و روحى کمک کند. اما در عين حال گذران فراغت مى‌تواند با نوعى آسيبهاى فردى و اجتماعى مثل روى آوردن به مواد مخدر، بزهکارى و ستيزه‌جويى همراه باشد. در اين مبحث بايد به اهميت تمايز ميان فراغت فعال و فراغت غيرفعال اشاره کرد که در شرايط دنياى معاصر به سمت عدم تعادل و گسترش فراغت غيرفعال گرايش پيدا کرده است. يکى از اهداف اصلى برنامه‌ريزى و مديريت گذران فراغت کمک به ايجاد تعادل و توازن ميان انواع فعاليتهاى سالم فراغتى و کاهش انگيزه‌ها و زمينه‌هاى فراغت ناسالم است.
انواع و اشکال فعاليتهاى فراغتي
با توجه به اهداف برنامه‌ريزى و مديريت فراغت مى‌توان تمام فعاليتهاى فراغتى را در هفت گروه دسته بندى کرد:
1- انواع ورزشها و بازيهاى فعال
2- انواع فعاليتهاى هنري، فرهنگى و صنايع دستي
3- انواع فعاليتهاى علمي، آموزشى و پژوهشي
4- انواع فعاليتهاى داوطلبانه گروهى و اجتماعي
5- انواع سرگرمى ها، بازيها و تفريحات عامه پسند
6- انواع فعاليتهاى گردشگري، مسافرت و سياحت
7- انواع فعاليتهاى ديد و بازديد، خريد تفريحى و شهرگردي
متغيرهاى موثر بر شيوه‌هاى گذران اوقات فراغت
مجموعه عوامل و متغيرهاى موثر در گذران فراغت را مى‌توان به 6 گروه به شرح زير تقسيم کرد:
1- متغيرهاى اجتماعى و فرهنگى (تحصيلات، پايگاه اجتماعي، فرهنگ ملى و اعتقادات ديني، موقعيت طبقاتى و...)
2- متغيرهاى اقتصادى (شغل و درآمد، کالاها و خدمات فراغتي، نقش اقتصاد فراغتى و گردشگرى و...)
3- متغيرهاى فردى و شخصي(جنسيت، سن و مرحله زندگى و...)
4- متغيرهاى خانوادگى (نقش ازدواج، مراحل زندگى خانوادگي، هويت و فرهنگ خانوادگى و...)
5- عوامل محيطى و کالبدي- فضايى (وجود امکانات، قابليت دسترسي، آگاهى و اطلاع و...)
6- عوامل مديريتى (نقش دولت، نقش بخش خصوصي، نهادهاى داوطلب، مديريت کارآمد، تبليغات و...)
سير تحولى غنى سازى اوقات فراغت
برخى از صاحب‌نظران و پژوهشگران معتقدند گذران اوقات فراغت از زمان تاريخ بشريت بوده و به صورت بازى يا مراسمهاى مذهبى و آئين‌ها و آداب و رسوم انسانها بوده است اما گروهى از دانشمندان گذران اوقات فراغت را از پديده‌هاى دوران صنعتى مى‌دانند.
در نيمه اول قرن نوزدهم ميزان کار کارگران آمريکا بيش از 85 ساعت کار در هفته و حتى در انگلستان 15 ساعت کار در روز به صورت معمولى و عادى تلقى مى‌شد.
مدارک موجود در دوره‌هاى قبل از اسلام و در ايران نشانگر آن است که مزاياى فراغت بيشتر براى طبقات ممتاز و اشراف جامعه بوده است ومردم عادى وظيفه‌اى جز کار سنگين نداشته و گاهى فرصت کوتاهى را صرف استراحت و بازديد از اقوام و شرکت در مراسمهاى ملى و مذهبى مى‌کردند. نتايج حاصل از کار و توليد، عايد عده قليل و معدود مى‌شده است. تا دوران رنسانس و صنعتى مردم به سختى امرارمعاش مى‌کردند وزنان و مردان و کودکان نيز دوش به دوش هم درکارهاى سنگين سهيم بودند. با اختراعات جديد مثل راديو، تلويزيون و... اين امکان به وجود آمد که فراغت از عده خاص و اشراف به عموم مردم تسرى بيابد. در اواخر قرن نوزدهم نهضتهاى اجتماعى به همت اتحاديه‌هاى کارگرى براى کم کردن ساعات کار تحت عنوان “نهضت تفريحات سالم” به وجود آمد تا امکانات لازم براى رفع خستگى روزانه کارگران را فراهم سازد.
نخستين رساله طرفدارى از اوقات فراغت براى کارگران در اروپا توسط “پل لامارک” تحت عنوان “حق تنبل بودن” به رشته تحرير درآمد. سپس در سالهاى 1920 تا 1930 در آمريکا و اروپا پژوهشهاى تجربى درباره فراغت انجام گرفت و در سال 1924 دفتر بين‌المللى کار نخستين کنفرانس بين‌المللى را درباره وقت آزاد کارگران با حضور 300 نماينده از 18 کشور برگزار کرد.
امروزه بسيارى از جامعه شناسان و حتى اقتصاددانان بر اين باورند که تحول جوامع انسانى به سوى “تمدن فراغت”است و تمدن فراغت چيزى جز افزايش توليدات شکوفايى اقتصاد و افزايش درآمد سرانه نيست. حتى عده‌اى از اين هم فراتر رفته و يک نوع اخلاق مبتنى بر خوشبختى را زاييده فراغت مى‌دانند.
مطالعات و تحقيقات انجام شده در خصوص نحوه گذران اوقات فراغت در ايران
پژوهش و تحقيقات انجام شده در ايران
حاکى از آن است که؛
- زمان بيدار شدن از خواب (براى نوجوانان 11 تا 14 سال در جامعه شهري)
35 درصد نوجوانان بين ساعت 30/6 دقيقه الى 7 صبح و 22 درصد بين ساعت 30/15 الى 6 (غير از روزهاى تعطيل) از خواب بيدار مى‌شوند البته اين آمار در جوانان 15 تا 29 ساله شهرى 24 و 21 درصد مى‌باشد.
- زمان خوابيدن
56 درصد از نوجوانان تا ساعت 10 شب مى‌خوابند، 44 درصد نيز غير از ايام تعطيل بعد از ساعت 10 مى‌خوابند.
- مدت زمان فراغت
54 درصد نوجوانان يک تا 3 ساعت در شبانه روز اوقات فراغت دارند. بر اساس نتايج به دست آمده در جامعه مورد بررسى شهرى هر فرد نوجوان به طور متوسط 157 دقيقه (حدود دو نيم ساعت) در شبانه روز فراغت دارد.
اين ميزان براى جوانان 15 تا 29 سال روزانه به طور متوسط 171 دقيقه (حدود 3 ساعت) مى‌باشد. با محاسبه 14 ميليون دانش‌آموز با سرانه دو ساعت اوقات فراغت يعنى آموزش و پرورش بايد براى 28 ميليون ساعت نفر روز برنامه‌ريزى براى غنى سازى اوقات فراغت داشته باشد.
- نحوه گذران اوقات فراغت
87 درصد گذران اوقات فراغت مربوط به تماشاى تلويزيون در بين جوانان و نوجوانان مى‌باشد. لذا يک هماهنگى و همکارى و تعاملى بين صدا و سيما و امور تربيتى آموزش و پرورش لازم و ضرورى مى‌باشد.
-نوع گذران اوقات فراغت
64 درصد نوجوانان 11 تا 14 ساله اوقات فراغت خودرا به “بازى و ورزش” مى‌پردازند که البته نسبت پسران 86 درصد و دختران 40 درصد است.
توجه به تربيت بدنى در آموزش و پرورش از اولويت خاصى برخوردار است. در بسيارى از کشورهاى پيشرفته مدت زمان ورزش در دوره‌هاى ابتدايى دو روز و حتى سه روز مى‌باشد اما در کشور ما سه ساعت در هفته است؟!
- نوع علاقه‌مندى به گذران اوقات فراغت
76 درصد نوجوانان با اولويت ورزش فوتبال را دوست دارند البته دختران با اولويت واليبال را دوست دارند، 61 درصد از نوجوانان علاقه‌مند به فيلمهاى ايرانى هستند. جالب است بدانيم بيشتر علاقه‌مندى نوجوانان به فيلمهاى جنگى و رزمى است، 41 درصد عاطفى و خانوادگى در رتبه دوم قرار دارد.
- متوسط زمان تماشاى تلويزيون براى نوجوانان بين دو ساعت و 15 دقيقه برآورد شده است.
نتايج حاصله و پيشنهادها
1- امور تربيتى آموزش و پرورش بايد هماهنگى و همکارى بسيارنزديک با ارگانها و نهادهاى ذى‌ربط از قبيل سازمان تربيت بدني، صدا و سيما، شهرداري، سازمان تبليغات اسلامى داشته باشد.
2- در برنامه‌ريزى، نيازها و رغبت و علاقه دانش‌آموزان را مد نظر داشته باشد.
3- از نتايج پژوهشها و تحقيقات علمى (روان شناسي، جامعه شناسى و...) بهره‌بردارى نمايد.
4- با خانواده و اولياى دانش‌آموزان هماهنگى نسبى داشته باشد.
5- براى فعاليتهاى خارج از مدرسه اعم از کانونهاى فرهنگى و تربيتي، اردوگاهها و اماکن ورزشى يک برنامه‌ريزى و سياستگذارى منسجم داشته باشد و توجه ويژه‌اى به آن بکند.
6- با عنايت به اينکه فعاليتهاى پرورشى و گذران اوقات فراغت بايد در جهت تکميل برنامه‌هاى درسى و رسمى دانش‌آموزان قرار گيرد نياز به همکارى و هماهنگى با همه حوزه‌هاى آموزشى اعم از معلمان، مديران و... را دارد.
7- برنامه‌هاى پرورشى (اوقات فراغت) بايد نشاط آور، قابل انعطاف و لذت آور براى همه دانش‌آموزان شود و با کمترين هزينه بالاترين نشاط آورى را داشته باشد.
8- با عنايت به اهميت پويايى و فعال بودن دانش‌آموزان، لزوم برنامه‌ريزى براى مشارکت دانش‌آموزان در برنامه‌هاى پرورشى به خصوص اوقات فراغت همواره احساس مى‌شود.
اميد است با راه‌اندازى مجدد امور تربيتى و همت والاى مسئولان تلاشگر و دلسوز شاهد رشد و شکوفايى استعدادها، هويت اسلامى و ايرانى دانش‌آموزان و پرورش روحيه خلاق و با نشاط آنان در کشور اسلامى ايران باشيم. انشاءالله.
منابع و ماخذ:
- جامعه شناسى فراغت، اصل زاهدي
- يادگيرى مشارکتي، دکتر امينى و دکتر مرعشي
- چگونگى پرداختن به فعاليتهاى فراغت (دبيرخانه شورايعالى جوانان)
- نقش فعاليتهاى فوق برنامه در تربيت جوانان، دکتر شعارى نژاد
- تعاريف فراغت و ديدگاههاى آن، على اسدي
http://tadbir25.googlepages.com/maleki.htm