دعوت پيامبر (ص ) سيزده سال در مکه و ده سال در مدينه بوده است و در طول اين مدت آيات و سوره هاي قرآن بر ايشان نازل مي شده است. سوره هائي که قبل از هجرت به مدينه نازل شده باشند مکي و سوره هائي که پس از هجرت به مدينه (حتي خارج از مدينه و هنگام حج در مکه) بر پيامبر نازل شده باشند اصطلاحا مدني ناميده مي شوند.

 

سوره‏هاي مکي و مدني و فوايد شناخت آن‏ها يکي از مسايل مهمعلوم قرآني،مساله شناخت‏سوره‏هاي مکي و مدني است.

تشخيص آن‏ها به دلايل ذيلضروري است:

1- شناخت تاريخ و مخصوصا تسلسل آيات و سور و تدريجي بودن نزولآن‏ها،ازطريق شناخت‏سوره‏هاي مکي از مدني است.انسان پيوسته در اين جست و جوست‏تا هرحادثه تاريخي را بشناسد،در چه زماني و در کجا اتفاق افتاده،عوامل و اسباب‏پديدآورنده آن چه بوده است.بدين طريق دانستن سوره‏ها و آيه‏هاي مکي وتشخيص آن‏ها ازآيه‏ها و سوره‏هاي مدني از اهميت‏به سزايي در فهم تاريخ تشريعات اسلامي برخورداراست.

2-  فهم محتواي آيه در استدلال‏هاي فقهي و استنباط احکام نقش اساسيدارد.

چه بسا آيه‏اي به ظاهر مشتمل بر حکم شرعي است،ولي چون در مکه نازلشده وهنگام نزول،هنوز آن حکم تشريع نشده بود،بايد يا راه تاويل را پيش گرفت‏يابهگونه ديگر تفسير کرد.مثلا مساله تکليف کافران به فروع احکام شرعي مورد بحث‏فقهاست وبيش‏تر فقها،آنان را در حال کفر،مکلف به فروع نمي‏دانند.و در اين‏زمينه دلايل وروايات فراواني در اختيار دارند،ولي گروه مخالف(کساني که کافران‏را در حال کفر مکلفبه فروع مي‏دانند)به آيه هفت‏سوره فصلت تمسک جسته‏اند.

آن جا که مشرکان رابه دليل انجام ندادن فريضه زکات مورد نکوهش قرار داده است.

غافل از اين کهسوره فصلت مکي و فريضه زکات در مدينه تشريع شده است.يعني‏هنگام نزول آيه يادشده،زکات حتي بر مسلمانان هم واجب نبوده است،پس‏چگونه مشرکان را مورد عتاب قرارمي‏دهد؟اين آيه دو تاويل دارد:

اول،مقصود از زکات در اين جا تنها پرداختصدقات بوده است که مشرکان ازآن محرومند،زيرا شرط صحت صدقه قصد قربت است که کافراناز انجام آن‏عاجزند.

دوم،مقصود محروميت از اداي زکات است و آن بدان جهت استکه کفر مانع‏آنان شده است و اگر ايمان داشتند،از اين فيض محروم نبودند .

2- در استدلالات کلامي،آيات مورد استناد-مخصوصا آياتي که درباره فضايل‏اهلبيت نازل شده-بيش‏تر مدني است،چون اين مباحث در مدينه مطرح‏بوده است.برخي آنسوره‏ها يا آيات را مکي دانسته‏اند که در آن صورت نمي‏تواندمدرک استدلال قرارگيرد.بنابر اين شناخت دقيق مکي و مدني بودن سوره‏ها و آيات‏يکي از ضروريات علمکلامي در مبحث امامت است.مثلا برخي تمام سوره دهر رامکي دانسته‏اند و گروهي مدني وبعضي جز آيه فاصبر لحکم ربک و لا تطع منهم آثمااو کفورا (2) همه را مدنيدانسته‏اند.ديگران هم از ابتداي سوره تا آيه 22 را مدني وبقيه را مکيدانسته‏اند.اختلاف درباره اين سوره بسيار است،ولي ما آن را تمامامدني مي‏دانيم.

درباره شان نزول آيه‏هاي: يوفون بالنذر و يخافون يوما کان شره مستطيرا،ويطعمون‏الطعام علي حبه مسکينا و يتيما و اسيرا،انما نطعمکم لوجه الله لا نريد منکمجزاء و لاشکورا،انا نخاف من ربنا يوما عبوسا قمطريرا.فوقاهم الله شر ذلک اليوم ولقاهم نضرة وسرورا،و جزاهم بما صبروا جنة و حريرا... (3) .گفته‏اند که حسنين بيمارشده بودند.پيامبرگرامي و گروهي از بزرگان عرب به عيادت آنان آمدند و به مولي اميرمؤمنان‏پيش نهاد کردند:چنان چه براي شفاي فرزندانت نذر کني خداوند شفايعاجل‏مرحمت‏خواهد فرمود.حضرت اين پيش نهاد را پذيرفت و سه روز روزه نذر کرد.
آن گاه که حسنين شفا يافتند در صدد اداي نذر بر آمد.قرص‏هاي ناني برايافطارتهيه کرد،روز اول هنگام افطار مسکيني در خانه را زد و تقاضاي کمککرد.حضرت‏نان‏هاي تهيه شده را به او داد.روز دوم نيز يتيمي آمد و نان تهيه شده رادريافت کرد.

روز سوم اسيري آمد و نان‏ها به او داده شد.

حضرت دراين سه روز خود با اندک نان خشک و کمي آب افطار کرد.طبرسي‏در اين زمينه رواياتبسياري از طرق اهل سنت و اهل بيت عصمت عليهم السلام گرد آورده وتقريبا آن‏ها رامورد اتفاق اهل تفسير دانسته است.آن‏گاه براي اثبات مدني بودن‏تمام سوره،رواياتترتيب نزول را-که سوره دهر جزء سوره‏هاي مدني به شمار رفته-با سندهاي معتبر آوردهاست.ولي کساني مانند عبد الله بن زبير که مايل نبودند اين‏فضيلت‏به اهل بيتعليهم السلام اختصاص يابد اصرار داشتند که اين سوره را کاملا مکي‏معرفي کنند (5) .غافل از آن که در مکه اسيري وجود نداشت.مجاهد و قتاده از تابعين‏تصريح کرده‏اند کهسوره دهر تماما مدني است،ولي ديگران تفصيل قايل شده‏اند .

سيد قطب،ازنويسندگان معاصر به قرينه سياق،سوره را مکي دانسته است.

4- بسياري ازمسايل قرآني،تنها از طريق مکي و مدني بودن سوره يا آيه‏ها،حل‏و فصل مي‏شود.مثلا درمساله نسخ قرآن به قرآن برخي راه افراط پيموده‏اند و بيش‏از دويست و بيست آيه رامنسوخ معرفي کرده‏اند.در صورتي که چنين عدد بزرگي‏نمي‏تواند صحت داشته باشد و باواقعيت‏سازگار نيست و گروهي راه تفريط درپيش گرفته‏اند اصلا قرآن را غير قابل نسخمي‏دانند-به ويژه نسخ قرآن به قرآن،زيراشرط تحقق نسخ،تنافي ميان دو آيه است که اينگونه تنافي با نفي اختلاف در آيه و لو کان من عند غير الله منافات دارد .ودسته‏اي حد وسطرا برگزيده و اصل نسخ را پذيرفته‏اند و در کميت آيات نسخ شده اعتدالرا رعايت‏کرده‏اند.از جمله آياتي که افراطيون آن را منسوخ مي‏دانند،آيه فمااستمتعتم به منهن‏فآتوهن اجورهن... است که درباره ازدواج موقت نازل شدهاست،که ناسخ آن راطبق گفته امام شافعي محمد بن ادريس-آيه و الذين هم لفروجهمحافظون، الا علي‏ازواجهم او ما ملکت ايمانهم فانهم غير ملومين،فمن ابتغي وراء ذلکفاولئک هم العادون‏ دانسته‏اند.

نظر مذکور را به دو دليل نمي‏توانپذيرفت:اولا،زني که با عقد متعه گرفته‏مي‏شود زوجه است،گر چه احکام او با زوجهدايمي کمي تفاوت دارد.ثانيا،آيه‏اي‏را که ناسخ فرض کرده‏اند در سوره مؤمنون است کهتماما مکي است و کسي اين آيه‏را استثناء نکرده است.در صورتي که معمولا بايد ناسخ پساز منسوخ باشد.مطلب‏فوق را استاد زرقاني نيز ياد آور شده است .

 

معيار و ملاك تشخيص سوره‏هاي مكي و مدني

طبق آماري كه از روايات ترتيبنزول به دست مي‏آيد،86 سوره مكي و 28سوره مدني است كه در اين گروه بندي سه معياروجود دارد:

1- معيار زمان:بيش‏ترمفسرين معتقدند كه معيار مكي يا مدني بودن هجرت‏پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله ازمكه به مدينه است. هر سوره‏اي كه پيش از هجرت نازل شده مكي‏و هر سوره‏اي كه پس ازهجرت نازل شده است مدني به شمار مي‏رود،خواه درمدينه نازل شده باشد خواه در سفرها.وحتي در مكه در سفر حج‏يا عمره يا پس ازفتح،چون پس از هجرت بوده است،مدني محسوبمي‏شود.ملاك هجرت نيزداخل شدن به مدينه است.بنابر اين آياتي كه پس از هجرت از مكه وپيش از ورودبه مدينه،در راه بر پيامبر نازل شده است،مكي محسوب مي‏شود.مثلا آيه انالذي‏فرض عليك القرآن لرادك الي معاد... بر اساس اين تعريف و ملاك كه پس از خروجازمكه در راه بر پيامبر نازل شده،مكي است.

2- معيار مكان:هر چه در شهر مكه و پيرامون آن نازل شدهمكي است.و هر چه‏در مدينه و پيرامون آن نازل گرديده مدني است، خواه پيش از هجرت ياپس از آن‏نازل شده باشد.پس آن چه در غير اين دو منطقه نازل شده باشد نه مكي است ونه‏مدني.در اين زمينه جلال الدين سيوطي روايتي آورده است كه پيامبر صلي الله عليه وآله فرمودند:
انزل في ثلاثة امكنة:مكةو المدينة و الشام‏كه طبق گفته ابن كثير،مقصود از شام‏تبوك است

3- معيار خطاب:هر سوره‏اي كه در آن،خطاب به مشركانمي‏باشد مكي و هرسوره‏اي كه در آن خطاب به مؤمنان مي‏باشد،مدني است.در اين زمينهازعبد الله بن مسعود حديثي آورده‏اند كه گفته است:هر سوره كه يا ايها الناس درآن‏به كار رفته باشد،مكي است و هر سوره كه يا ايها الذين آمنوا در آن به كار رفتهباشدمدني است‏ ،زيرا در مدينه غلبه با مؤمنان بوده و در مكه با مشركان. البتهدرسوره‏هاي مدني مانند سوره بقره، يا ايها الناس به كار رفته كه كليت اين معيارراخدشه‏دار مي‏كند.

براي تشخيصسوره‏هاي مكي و مدني،ملاك‏هايي را مشخص كرده‏اند كه هريك به تنهايي نمي‏تواند ملاكجامع و مانع باشد.بلكه اين ملاك‏ها روي هم رفته تاحدودي تعيين كننده است.به طور كليملاك‏ها و علايم براي تشخيص،عبارت‏است از:1)نص و خبر،2) علايم صوري و ظاهري،3)علايممحتوايي و معنوي.

علامه برهان الدينابراهيم بن عمر بن ابراهيم جعبري(متوفاي 732) مي‏گويد: براي‏شناخت مكي و مدني دو راهوجود دارد: سماعي،كه از راه نقل و روايت‏به دست‏مي‏آيد.قياسي،كه از روي ضابطه تشخيصداده مي‏شود.آن گونه كه علقمة بن قيس(متوفاي 62)از عبد الله بن مسعود روايت كردهاست:هر سوره‏اي كه در آن يا ايهاالناس آمده باشد يا لفظ‏كلااستعمال شده باشد يادر ابتداي آن حروف مقطع‏باشد-جز زهراوين(بقره و آل عمران)و نيز سوره رعد كه بنا برقولي مدني است-يادر آن قصه آدم و ابليس آمده باشد-جز سوره‏هاي طولاني-يا سوره‏اي كهدر آن‏سر گذشت انبياي سلف و امت‏هاي گذشته آمده باشد مكي است،و هر سوره‏اي كه‏در آناز فريضه و تكاليف و حدود شرعي سخن گفته شده باشد،مدني است‏.

ملاک مکي و مدني بودن سوره هاي قرآني چيست و چگونه مي توان سُور ملکي را از مدني شناخت ؟

تشخيص ترتيب نزول سُوَر و آيات قرآني و ادراک مکّي و مدني آن علاوه بر بهره هاي علمي و فقهي در شناخت ناسخ از منسوخ , عام و خاص , مقيد و مطلق و نظاير آن , مي تواند الگوي مناسبي براي شناخت شيوهء تبليغ مباني ديني و برنامه ريزي براي تنظيم اولويت ها از جهت موضوع و محتوا باشد, به خصوص اگر اين امر با توجه وملاحظهء جامعه شناختي فرهنگي و اخلاقي و بررسي و شناخت شأن نزول و اوضاع و احوال سياسي و اجتماعي وفرهنگي باشد.

شايد به لحاظ همين اهميت فايدهء فراوان آن بود که دانشمندان اسلامي بحث هاي گسترده و عميقي دربارهء آيات و سُوَر مکي و مدني و راه شناخت آن ها نموده اند, و ملاک هاي متفاوتي ارائه داده اند, اگر چه برخي از آن ها کليت ندارد, لکن در سير مجموعي تحقيق , مفيد و ره گشا مي باشد.

 

راه هاي شناخت آيات و سور مکي و مدني

قبل از تبيين ملاک ها, ذکر اين نکته را مفيد مي دانيم که بيست سورهء قرآن به اتفاق دانشمندان علوم قرآني , مدني است . و هشتاد و دو سوره مکي است و اختلاف نظر فقط در دوازده سورهء قرآني است .

مجموعهء قرآن را مي توان به چند بخش تقسيم نمود: مدني ; مکي ; مدني و مکي ; نه مکي و نه مدني .

ابن العربي در کتاب مي نويسد: آن چه که ما اجمالاً از قرآن مي دانيم , اين است که قرآن متشکل از آيات مکي و مدني , سَفَري و حَضَري , ليلي و نهاري , ارضي و سماوي و آياتي است که ميان آسمان و زمين يا زير زمين يعني در دل نماز نازل گرديد.

برخي چهار راه براي تشخيص سور مکي از مدني ارائه داده اند:

1 هجرت پيامبر6يا زمان .

2 مکان .

3 اشخاص يا مخاطبان .

4 ويژگي ها و صفات لفظي و معنوي .

مشهورترين ملاک ـ که عام ترين و بهترين آن نيز مي باشد ـ هجرت نبي مکرّم 6است . بر پايهء اين ملاک هرآيه اي که قبل از هجرت پيامبر6از مکه به مدينه , نازل شده , مکي است , اعم از اين که در خود مکه يا اطراف آن ويا هنگام هجرت و قبل از رسيدن به مدينه نازل شده باشد. هر آيه اي که بعد از هجرت نازل شده , مدني است , اعم ازاين که در خود مدينه نازل شده باشد يا در خارج از آن , مثل آياتي که در صلح حديبيه و سال فتح مکه يا در جنگ هاو برخي سفرها مثل حجة الوداع نازل شده است .
ب ) آيات و سُوَري که در مکه يا حوالي آن نازل شده , حتي اگر بعد از هجرت باشد, مکي است و آيات و سوري که در مدينه يا حوالي آن نازل شده , مدني است . بنابراين آيات و سوري که در سفر نازل شده , نه مکي است و نه مدني .

ج ) آيات سوري که مخاطب آن اهل مکه باشند, مکي است و اگر طرف خطاب , مردم مدينه باشند, مدني محسوب مي شوند.

اشکال مهم اين طرح آن است که از کجا بفهميم مخاطب اهل مکه هستند يا اهل مدينه ; به علاوه اين روش ما را به هدف اصلي از شناختن آيات و سور مکي ومدني و ترتيب نزول يا تقدم و تأخر آن نايل نمي گرداند, مثلاً ده آيهء اول سوره برائت مخاطبش مشرکان مکه هستند, اما . يا سورهء ممتحنه از نظر زمان بعد از هجرت نازل شد و از نظر مکان در مدينه نازل گشت و محتواي آن تقويت قلوب مؤمنان و آماده سازي آنان در برخوردهاي اجتماعي است . بنابراين بايد آن را از سورمدني ناميد, ولي مخاطب آن اهل مکه مي باشند.

بنابراين راه سوم نمي تاند ملاک و معيار خوبي براي تشخيص مکي و مدني باشد. به همين جهت بهترين راه شناخت سور مکي و مدني , ملاحظهء هجرت است .
به علاوه آن چه بعد از هجرت در خارج از مدينه نازل شد, با توجه به موقعيت برتر مسلمانان بوده است . به بيان ديگر: کليهء آيات نازل شده بعد از هجرت ـ به خصوص آياتي که در سال هاي پاياني عمر شريف پيامبر6نازل شده ـ بايد از منظر حکومتي مورد بررسي قرار داد. در اين صورت راه دوم نيز رهگشا و مفيد نيست .

د) ويژگي ها و صفات لفظي و معنوي : در صورت شک و ترديد در مکي و مدني بودن برخي سور و آيات ونداشتن دليل قابل اعتماد مي توان از برخي شواهد و قراين لفظي يا معنوي شک و ترديد را برطرف نمود.

هر سوره اي که در آن , سجده وجود دارد, مکّي است .

2 هر سوره اي که در آن لفظ, به کار رفته , مکي است .

3 هر سوره اي که با حروف مقطعه از قبيل الم , و الر, آغاز شده ـ جز سورهء بقره و آل عمران ـ مکي است و سوره ءرعد اختلافي است .

4 هر سوره اي که در آن آمده , به شرط اين که در آن نباشد, مکي است .
5 هر سوره اي که در آن قصص انبيا و ملل گذشته باشد, جز سورهء بقره , مکي است .
6 هر سوره اي که در آن داستان حضرت آدم و ابليس آمده باشد, جز سورهء بقره , مکي است .

7 سور مکي داراي سوگند زياد است .

8 آيات و سور مکي کوتاه و بين آيات آن متجانس صوتي وجود دارد.

1 سوره هايي که در آن ها فرمان جنگ و جهاد و احکام آن آمده باشد, مدني است .

2 سوره هايي که در آن ها از احکام , حدود, حقوق و قوانين مدني , اجتماعي و سياسي بحث شده باشد, مدني است .

3 سوره هايي که از منافقان ياد شده , غير از سورهء عنکبوت که يازده آيهء اول آن مدني است , بقيه مکي است .

4 سوره هايي که با اهل کتاب (يهودي ها و مسيحي ها) مجادله نموده باشد.

5 آيات و سوره هاي مدني اکثراً طولاني و همراه با سبک آرام قانون گذاري است .

6 سوره هاي مدني با تفصيل و برهان و ادله اصول عقايد را مطرح مي کند.

 

 

منابع :

4.      ابو القاسم خويي(آيت الله)،البيان في تفسيرالقرآن،ص 206.

5.      محمدعبد العظيم زرقاني،مناهل العرفان،ج 1،ص 195.