يك معلم اثر بخش چه كسي است ؟
معلماني اثر بخش هستند كه دستيابي به اهداف خاصي رادرنظرمي گيرند، خواه اين اهداف توسط خود آنان ويا ديگران تهيه وتدوين شده باشند، در نتيجه آنان كه به دنبال بررسي موارد افزايش اثر بخشي معلمان هستندبايداهداف مورد نظر معلمان را با دقت بشناسند،صرف نظر از اينكه چنين اهدافي توسط معلمان يا ديگران تدوين شده باشد.
نتيجه ي منطقي اين امر آن است كه معلمان اثر بخش بايد دانش و مهارتهاي مورد نياز جهت دستيابي به اهداف مورد نظر راداشته باشند ونيز بايدبتوانند آنها را در زمان مناسب به شيوه ي مطلوب و مورد انتظار به كار گيرند .
معلمان در مقام برنامه ريز وطراح آموزشي، در چند گروه قرار ميگيرند و با شناخت ويژگيهاي خاص حرفه اي يا غير حرفه اي بودن آنان مشخص مي شود .
معلمان اثربخش و معلمان ناکارا
تفاوت بين نقش يك معلم اثر بخش و ناکارادرايفاي نقش خود به عنوان تسهيل كننده يادگيري در كلاس درس
معلمان اثر بخش :
1-كارهايشان بخوبي سازمان يافته و آماده است ؛ يعني از وقت و زمان خود بخوبي استفاده مي كنند و مي كوشند تا برنامه خود را از قبل تنظيم و از لحظه لحظه كلاس براي يادگيري استفاده كنند .
معلمان ناکارا :
1- مي گويند به اندازه ي كافي كارم منظم است ،ولي عملاً در اين زمينه اقدام مؤثري به عمل نمي آورند و به واسطه نداشتن برنامه قبلي دچار بي نظمي در كلاس هستند .
معلمان اثر بخش :
2-براي عوض كردن موضوع بحث و گفتگو از لحظه ها استفاده مي كنند ؛يعني در كلاس فعاليتهاي متنوعي را باعث مي شوند و هر حادثه يادگيري مقدمه و بهانه اي براي حادثه يادگيري ديگر مي شود .
معلمان ناکارا :
2-فواصل زماني طولاني باعث سكوتهاي طولاني در كلاس مي شود ؛ يعني هم دانش آموز و هم معلم به دليل تغيير از يك حالت به حالت ديگر ، حواسشان پرت مي شود .
معلمان اثر بخش :
3-از برنامه يا جدول يادگيري سريع استفاده مناسب مي كنند ؛ يعني كلاس را به صورت زنده و شاد و فعال اداره مي كنند و در عين حال ، بردانش آموزان فشاري بيش از حد ظرفيت آنان وارد نمي آورند .
معلمان ناکارا :
3-از برنامه يادگيري كُند استفاده مي كنند و در عين حال موجب سر در گمي دانش آموزان مي شوند .مرتباً مشق و درس دانش آموزان را چك مي كنند و موجبات گيجي و سر در گمي آنان را فراهم مي آورند .
معلمان اثر بخش :
4دانش آموزان را براي يادگيري انگيخته نگه مي دارند ؛ يعني آنچنان فضاي رواني را ايجاد مي كنند كه دانش آموزان نسبت به يادگيري مطالب كنجكاو و انگيخته باقي مي مانند .
معلمان ناکارا :
4- دانش آموزان بدون احساس كنجكاوي يا انگيخته شدن ، خود را مجبور به انجام دادن تكاليف درسي احساس مي كنند .
معلمان اثر بخش :
5- موجباتي را فراهم مي آورند كه هر چند دانش آموزان در حال نشسته به يادگيري مي پردازند ، اما براي انجام دادن فعاليت هاي يادگيري ،هيجان و انگيزه ي لازم را دارا باشند .
معلمان ناکارا :
5- فضاي رواني كلاس به نحوي است كه يادگيري براي دانش آموزان به صورت كار خسته كننده اي در مي آيد ، معلم مسائل متعددي را براي حل ارائه مي دهد و دانش آموزان نيز باجبار به كار مشغول مي شوند .
معلمان اثر بخش :
6- دانش آموزان را تشويق به انجام دادن فعاليتهايي مي كنند كه مكمل فعاليت هاي قبلي است يعني هر مطلب جديد را چنان مطرح مي سازندكه با موضوع قبلي در ارتباط و تكميل كننده موضوع قبلي است .
معلمان ناکارا :
6- غالباً مديريت و رهبري مغشوش و دستخوش تغيير و تبديل معلم، باعث از بين رفتن تمركز دانش آموزان نسبت به يادگيري مطالب مي گردد.
معلمان اثر بخش :
7- آگاه هستند ؛ يعني آنچنان كنترل كلاس را در اختيار دارند كه گويي چشمي نيز در پشت سر دارند ، ولي دانش آموزان احساس نمي كنند كه تحت كنترل يا فشار معلم هستند .
معلمان ناکارا :
7- رفتار معلم آنچنان است كه به نظر مي رسد نسبت به آنچه در كلاس درس مي گذرد آگاهي ندارد و تنها به يك دانش آموز توجه مي كند و دانش آموزان ديگر را نمي بيند .
وقتي بحثي را مطرح مي سازد زمان بندي آن را رعايت نمي كند و در نتيجه دانش آموزي را كه اشتباه كرده است ، متهم مي كند ، واكنشهاي بيش از اندازه نشان مي دهد ، آثارنامطلوب در دانش آموزان باقي مي گذارد و بالاخره اعتبار خود را نزد آنان از دست ميدهد .
آموزش اثر بخش معلم از نظر گوردون
در حالت نخست،معلم رفتار دانش آموز را می پذيردو مانعی در برآورده کردن نيازهای دانش آموزتوسط معلم به وجود نمی آيد.در اينجا هدف معلم عبارت است از کمک به دانش آموز.در حالت دوم رفتار دانش آموز برای معلم قابل قبول نيست؛ زيرا عملا در برآورده سازی نيازهای دا نش آموز مانع به وجود می آورد. در اين حال معلم تنها مي تواند به خودش کمک کند. در هر مورد بايد مهارت خاصی داشت.آموزش اثر بخش معلم دارای الگويی است که به کمک آن می توان مشخص کرد که در هر مورد از چه شيوه ای استفاده شود.کتاب گوردون با عنوان آموزش اثربخش معلم راهنمای خوبی است
زمينه آموزش اثربخش معلم
خواننده نبايد از مفهوم «آموزش اثربخش» معنايی کلی بر داشت کند.و یا هر معنايی را برای آن در نظر بگيرد ،بلکه اين اصطلاح اشاره به خصوصيت ويژه الگويی ارتباطی دارد که توسط«توماس گوردون» طرح ريزی شد. الگوی او نمونه ا ی ا ز ا يدئولوژی ا نسان گرايانه است که به صورت مهارتهای عملی بيان شده است.
اين الگو ابتدا در کتاب گوردون تحت عنوان «آموزش اثر بخش والدين»(1970)مطرح شد.سپس نام آن به «آموزش اثربخش معلم »تغيير يافت (1947)و اخيرا نيز«آموزش اثربخش رهبر»نام گرفته است (1977). کاربرد عمومی اين الگوناشی از شباهتهايی است که در روابط بين انسانها ديده می شودونيز مهارتهايی که لازمه اين ارتباط است. اين الگوی آموزشی توصيف کننده فرايند ارتباط ميان دو دسته از مردم است ،خواه اين رابطه به صورت مادر –کودک،معلم-دانش آموزباشد وخواه مدير-کارمند
الگوی آموزش اثربخش
اين الگو را به بهترين وجه می توان از نگاه يا ديد کسی که به رفتارهای همه مردم توجه می کند، نشان داد.از اين ديدگاه،می توان رفتارهای قابل قبول را در قسمت بالای آن و رفتارهای غير قابل قبول را در قسمت پايين نمايش داد. ا ين اولين تصميم است که فرد استفاده کننده ا ز الگو بايد بگيرد.آيارفتارديگران«قابل قبول»يا«غير قابل قبول»است؟
بر اساس نظريه گوردون«رفتار قابل قبول »رفتاری است که ديگران باانجام آن،در برآورده کردن نيازهای شما مانعی ايجاد نمی کنند. اين نکته به اين معنا نيست که شما دوست داريدچنين رفتاری ادامه يابد.«رفتار غير قابل قبول» به اين معنا است که ديگران با انجام آن در روند برآورده سازی نيازهای شما ايجاد مزاحمت می کنند.اين هم به آن معنا نيست که رفتار آنان غير اخلاقی است ، بلکه شما فقط دوست داريد اين رفتار متوقف شود
ما برای شناخت نمونه های اين دو گروه رفتار کمی مشکل داريم. خط مرز طبقه «قابل قبول» شناور،و به بالا و پايين در حال نو سان است.خود فرد،ديگران و محيط بر اين نوسان تاثير دارند. بعضی روزها شما احساس خوبی داريدوبنا براين همه چيزبه خوبی پيش می رود .بسياری از رفتارهای ديگران نِز به عنوان «قابل قبول »توصيف می شود .بعضی روزها هم بنا به هر دليلی شما احساس خوبی نداريدبنا بر اين «خط افتراقی»بالا می رود. رفتارهای بسيار کمی «قابل قبول»تلقی می شود وبيشتر رفتارها«غيرقابل قبول»هستند.
گفتيم «ديگران»نيز در این نوسان دخالت دارند.از نظربعضی از معلمان ،دانش آموزان بخش زيادی از اين عوامل ،يعنی «ديگران»را تشکيل می دهند و عده ایديگر معتقدند که اين طور نيست و دانش آموزان تاثير کمی بر اين عامل دارند.البنه پذيرش اين ساده است. طرز لباس پوشيدن دانش آموزان ،رفتار آنان در کلاس و توجهشان به وضعيت بهداشت فردی باعث می شود که آنها سهم بيشتر يا کمتری در اين موضوع داشته باشند و رفتار آنها نيز کمتريا بيشتر برای معلم قابل قبول باشد. ما نمی توانيم به طور يکسان در همه اوقات ،همه رفتارهای دانش آموزان خود را قابل قبول بدانيم؛ زيرا اين امر از قدرت انسان خارج است.
محيط نيز در اين نوسانات نقش دارد؛زيرا در محيط است که رفتار ها انجام می گيرد ،خواه رفتاری قابل قبول باشد يانباشد،مثلا"رفتار «قابل قبول» يک دانش آموز که با نبودن مدير بالا ی سر او انجام پذيرد ،ممکن است با ورود ناگهانی مديربه داخل کلاس «غيرقابل قبول»تلقی شود.
از اين جهت بسيار مهم است که با استفاده از اين الگو، فرد تصميم بگيرد که آيا رفتار ديگران برايش قابل قبول است يا نه.گوردون شيوه ای را برای حالت نخست و شيوه ای ديگر برای حالت دوم در نظر می گيرد.اين شيوه ها که همان مهارت های پاسخی هستند،بايد با تصميم اوليه فرد«قابل قبول»يا «غيرقابل قبول» همخوانی داشته باشند.
معلم اثربخش
تشــویــق
دانش آموزان را باید به خاطر توجه و تلاشی که برای یادگیری می کنند، تشویق کرد. دانش آموزان، اغلب نه برای توجه و تلاش بیش تر ترغیب می شوند و نه به خاطر توجه و تلاشی که برای یادگیری می کنند، تشویق کرد. دانش آموزان اغلب نه برای توجه و تلاش بیشتر ترغیب می شوند و نه به خاطر توجه و تلاشی که برای یادگیری می کنند، پاداش می گیرند. تحسین ساده رفتارهای مطلوب،در بسیاری از موقعیتها و برای بسیاری از دانش آموزان موجب تحیر و شگفتی می شود. در صورت لزوم میتوان از تقویت کننده هایی همچون کربن ( token) که می توانند در ازای کالا یا خدمات معاوضه شوند و یا دادن وقت اضافی به دانش آموزان برای تمام کردن کاری که می خواهند انجام دهند، استفاده کرد.
یــــــــــــــــــادآوری
باید به دانش آموزان کمک کرد تا راهبرد هایی را برای یادگیری اتخاذ کنند.به ویژه برای یادآوری آنچه تدریس شده است و به کارگیری آنچه یادگرفته اند.به دفعات به دانش آموزان گفته می شود که چه چیزهایی را باید یاد بگیرند و برای یاد گرفتن ، لازم است چه چیزهایی را بدانند یا انجام دهند. حتی ممکن است به آنها گفته شود که چرا مجبورند بعضی چیزها را یاد بگیرند.در حالیکه اغلب ،چگونه یاد گرفتن به آنها آموخته نمی شود.
راهبردهای زیر از جمله راهبردهایی هستند که می توان آنها را به دانش آموزان آموخت:
۱. راهبردهای تمرین ذهنی ( rehearsal ) :
یعنی به طور فعال برشمردن یا نام بردن چیزهایی که قرار است یاد گرفته شوند.
۲. راهبردهای تشــریحی ( elaboration strategies ) :
روش های افزودن یا بسط دادن آنچه قرار است آموخته شود.
۳. راهبردهای سازمانــی ( organizational strategies) :
شیوه های قرار دادن آنچه یاد گرفته می شود ، در چارچوبی بزرگ تر.
۴. راهبــــردهای پایشــی ( monitoring strategies ):
طریقه های رسیدگی به پیشرفت خود در جهت یادگیــری.
معلمان کارا باید بتوانند، زمینه همه یا هریک از راهبردها را برای دانش آموزان فراهم آورند.
نگه داشتــــــن دانش آمـــــوز در فضای یادگیــــــری
معلمان باید موقعیت هایی را در کلاس به وجود آورند که باعث حفظ و نگهداری ( holding power ) دانش آموزان در فضای یادگیری شوند. چنین موقعیت هایی این امکان را فراهم می سازند که دانش آموزان به طور پیوسته در فرآیند یادگیری درگیر شوند و این درگیری تداوم یابد. به عبارت دیگر ، این موقعیت ها ، قدرت نگاه داری و حفظ توجه و درگیری دانش آموزان را از مزاحمت ها و عوامل پرت کننده حواس حفظ می کنند. در این موقعیتها، دانش آموزان به طور مداوم در یادگیری خویش مشارکت می کنند و نیازی نیست که برای آموزش، منتظر مساعدت دیگران بمانند. چنین موقعیت هایی متضمن فعالیت هایی هستند که از طریق آنها دانش آموزان می توانند، چیزهایی بسازند یا انجام دهند. به این طریق است که دانش آموزان به طور فعال درگیر یادگیری می شوند.
جلب تــوجه
در جریان ارائه مطالب، معلمان باید از راهکارهایی که توجه دانش آموزان را جلب و آنها را درگیر یادگیری می کنند، بهره بگیرند. معلمانی که در پی بهبود کارایی خود هستند، می توانند از راهکارهای متعددی استفاده کنند.آنها می توانند سوال هایی بپرسند و تکالیف کوتاهی بدهند برای اینکه شاگردانشان درباره آنچه ارائه می شود، فکر کنند. در این مورد می توان به استفاده از تمرین های محاسبات ذهنی ( emental computation exercises ) در کلاس های ریاضی و همچنین طرح سوال هایی که پاسخ آماده ندارند و سوال هایی که ایجاب می کنند دانش آموزان عقیده ای را بیان کنند و از آن دفاع نمایند ،اشاره کرد. پاسخ به اینگونه سوالها معمولا مستلزم آن است که دانش آموزان به جای اتکاء به پاسخ های برنامه ریزی شده و طوطی وار ،درباره آنها فکر کنند .گاهی معلمان می توانند از دانش آموزان درباره پاسخی که دانش آموز دیگری داده است، سوال کنند.در این صورت، دانش آموزان باید از آنچه در کلاس مورد بحث قرار گرفته است ،آگاه شوند و هر لحظه، آماده مشارکت در گفت و شنود کلاس باشند.
حـــرکت در بین دانش آمــوزان
در جریان انجام تکلیف های انفرادی، معلمان باید بین دانش آموزان حرکت کنند و بر کار آنها نظارت داشته باشند. این توصیه به دو منظور صورت می گیرد، اول اینکه حضور فیزیکی معلم در کنار دانش آموزان، دقت و توجه آنها را به تکلیفی که در دست دارند ، افزایش می دهد. دوم که مهمتر از اولی است، این است که معلم با نظارت بر کار دانش آموزان می تواند در صورت نیاز مساعدت های لازم را به آنها بکند.
محبـت به دانش آموزان
معلمان باید علاقه و محبت خود را هم به صورت کلامی و هم از طریق ابزارهای غیر کلامی چون: توجه تمام و کمال به دانش آموزان، حفظ و تداوم ارتباط چشمی با آنان، لبخند زدن و ایماء و اشاره نشان دهند.
ما اغلب فراموش می کنیم که اکثر دانش آموزان برای معلمانی که برای آنها محبت می کنند و معلمانی که آنها را مورد احترام قرار می دهند، هر کاری را انجام می دهند. در بیشتر موارد، دانش آموزان حاضرند هر کاری کنند تا تایید چنین معلمانی را به دست آورند. آشکار است که معلمان باید در ابراز علاقه و محبت خویش نسبت به دانش آموزان صادق باشند وگرنه، احترام آنان نزد دانش آموزانی که ریاکاری و دورنگی می بییند، رو به افــول می گذارد.
منابع :
1. آموزش راههاي ياد گيري- سازمان آ-پ مازندران
2. افزايش اثر بخشي معلمان در فرايند تدريس نورين دبليو اندرسون
3. مقاله ویژگیهای معلمان اثربخش، دکتـر علی رووف